‘Abraxas’, een oud woord in verband met magie en religie dat nog steeds een mysterie is

Van Engeland, tot Spanje, en tot het Midden-Oosten en daterend uit duizenden jaren geleden, zijn ontelbare gegraveerde stenen gevonden met het woord Abraxas erin gekerfd, alleen of samen met een enorm aantal symbolen, dieren, letters, afbeeldingen, woorden van verschillende talen, evenals godheden van verschillende religies en historische tijden. Deze stenen zijn betiteld als ‘magische stenen’ en zijn de nieuwsgierigheid gewekt van vele geleerden en deskundigen in religie, geschiedenis en taalkunde.

Het traceren van de afleiding van het woord Abraxas uit vele talen zoals Grieks, Hebreeuws, Koptisch, heeft geen resultaten gebracht omdat ze allemaal stoppen bij een eerste initiaal en meestal een uitgerekte verbinding.

De interpretatie van het woord is nog niet gelukt. Maar laten we bij het begin beginnen, als er zoiets is.

Overzicht

Gnosticisme is een verzameling religieuze principes en systemen waarvan de oorsprong niet kan worden vastgepind, maar de meeste moderne geleerden plaatsen ze in strikt verband met Joodse sektarische sociale milieus en vroege christenen. Sommige geleerden leggen een verband tussen de oorsprong van het gnosticisme en het neoplatonisme en het boeddhisme vanwege enkele overeenkomsten of verbanden, maar uiteindelijk is het onduidelijk. Wat wel identificeerbaar lijkt is dat het in de 1e eeuw na Christus onder Joodse en vroegchristelijke sekten opkwam. De nadruk van het gnosticisme op spirituele kennis en directe ervaring weerhield het ervan een gestandaardiseerd systeem van geloofsovertuigingen te zijn, dat zich in veel verschillende stromingen ontwikkelde.

Centraal staat het concept van kennis, gnosis in het vrouwelijk Griekse zelfstandig naamwoord. Een andere betekenis is ‘bewustzijn’, wat helpt begrijpen hoe het gewoonlijk wordt gebruikt in de betekenis van ‘persoonlijke kennis’ die het behield, zelfs na zich te hebben ontwikkeld volgens de historische periode en de filosofische invalshoek van de vele gnostische leraren.

Aanhangers van de gnostiek (de term zoals wij die kennen ontstond pas in de 17e eeuw) werden door hun critici, die hen later als ketters bestempelden, ‘gnostici’ genoemd, omdat de twee kernprincipes van de gnostiek waren: het streven naar geestelijke kennis van het Goddelijke binnenin, dat voor verlossing van het grootste belang was, in plaats van geloof; en het onderscheid tussen de hoogste en onkenbare goddelijkheid en een ‘lagere’ schepper van alles wat materieel is, de ‘Demiurg’, of ‘Archon’ genaamd.

Tot de verschillende sekten behoort die welke de leer volgen van Basilides van Alexandrië, een vroeg-christelijke gnostische godsdienstleraar in de 2e eeuw. Volgens Hippolytus (170-235 n. Chr., een van de belangrijkste christelijke theologen van zijn tijd en zelf een mysterieuze figuur) heetten de Basilidianen blijkbaar Abrasax als eerste van de Archonen. Basilidesianen waren de enigen die dit deden, terwijl andere Archons namen gemeen hebben met andere Gnostische sekten.

Gnosticisme is een beetje een mysterie en veel onzekerheden in het definiëren van Gnosticisme en het traceren van zijn geschiedenis zijn voor een groot deel te wijten aan het feit dat, tot de ontdekking van de Nag Hammadi bibliotheek in 1945, het vooral bekend was door de opvattingen van degenen die er tegen waren, met sterk verschillende, zo niet tegenstrijdige verklaringen. Om deze reden is de werkelijke rol van Abrasax voor de Basilidianen onbekend, omdat de “deskundigen” meestal geen blijk geven van bekendheid met de leerstellingen van Basilides.

Laten we ons daarom concentreren op wat wel kan worden geïdentificeerd.

Wat, wanneer, waar

Door middel van gematria (‘gematria’ is een alfanumerieke code voor het toekennen van een numerieke waarde aan een naam, woord of uitdrukking op basis van de letters) tellen de Griekse letters van Abrasax op tot 365, wat voor hen het getal was van de hemelen, de dagen van het jaar, en de leden van het lichaam.

Het woord Abrasax werd later ontdekt in de Gnostische tekst Heilig Boek van de Grote Onzichtbare Geest (gedateerd tussen de 2e en de 4e eeuw en behorend tot de codices in de ‘Nag Hammadi bibliotheek’, ontdekt in 1945), de Pistis Sophia (3e tot 4e eeuw n.Chr.), alsmede in de Griekse Magische Papyri (1e eeuw v.Chr. tot 5e eeuw n.Chr.).

Maar wat misschien wel de meeste belangstelling wekte, was de naam die gegraveerd was op “gegraveerde edelstenen”, ook wel intaglio genoemd (informeel “edelstenen”), nu “Abrasax edelstenen” of “Abraxas stenen” genoemd. De andere spelling, Abraxas, komt waarschijnlijk van de verkeerde vertaling van twee letters van het Grieks naar het Latijn. De stenen zouden zijn gebruikt als amuletten of in het algemeen als magische stenen, mede omdat letters op amuletten vaak verkorte vormen zijn van de magische formules die in de overgeleverde Papyri zijn gevonden.

De naam Abraxas is vaak verschenen met of rond een figuur die daarom algemeen is aangeduid als een afbeelding van deze entiteit. De basisverschijning op de stenen is antropomorf en afgebeeld met het hoofd van een haan, het gespierde lichaam van een man, en het onderlichaam als twee slangen. Hij houdt een scepter in de ene hand, en een rond schild in de andere.

De stenen kunnen omgekeerd zijn en de basisverschijning heeft enkele variaties, zoals een zwaard in plaats van de scepter. Toch is het belangrijkste punt dat deze afbeelding gewoonlijk is uitgehouwen naast een verscheidenheid van andere figuren, dieren, letters en woorden van verschillende talen, symbolen uit de gnostiek en het jodendom, en godheden uit een aantal verschillende godsdiensten, zoals Perzisch, Egyptisch en Grieks.

De twee sterkste symbolen zijn het cirkelvormige element en de slangen, hoewel de scepter ook belangrijk is, hoewel misschien met minder wijdverbreide connecties.

In het Heilige Boek van de Grote Onzichtbare Geest wordt naar Abrasax verwezen als een Aeon, daarom verwijzen veel gnostische sekten naar de Aeon als een emanatie van God, ook wel Aion teleos genoemd. De emanaties worden in de Basilidische Gnosis ook wel “zoonschappen” genoemd en voor hen veroorzaakte een gebrek (passie of zonde in andere sekten) in het laatste zoonschap de overgang van het onstoffelijke naar het stoffelijke, het “boven” en het zintuiglijke.

‘Aion’ en ‘Aeon’, verwijzen naar een Hellenistische godheid met dezelfde naam, god van de tijd, de cirkel rond het universum, en de dierenriem. Dit laatste is interessant omdat verwijzingen naar astrologie een veel voorkomend thema zijn in de gnostiek. Aan de andere kant heeft de tijd het idee van onbegrensdheid (in tegenstelling tot Chronos, die verdeeld is in verleden, heden en toekomst), dat in de Grieks-Romeinse mysteriën in verband wordt gebracht met het hiernamaals. Homerus verwijst met ‘Aeon’ naar het leven of de levensduur, terwijl Plato er de eeuwige wereld van ideeën mee aanduidt, die voorbij de waargenomen wereld ligt. Verder wordt deze Griekse god afgebeeld met de slang, de cirkel, en de scepter.

Scepter, slangen, cirkelvormig voorwerp. Andere sterke verwijzingen, zowel in functie als in voorstelling, zijn naar een aantal godheden of concepten die al in het 3e millennium v. Chr. werden aangetroffen. Zoals men zich kan voorstellen, zijn ze allemaal met elkaar verbonden. Onder enkele van hen, de Egyptische god Thoth, god van de Wijsheid, en Mithraïsche kosmogonie.

Een in het oog springende is Hermes, de heraut van de goden in de Griekse mythologie. Mercurius voor de Romeinen, zou hij afkomstig kunnen zijn van de vroegere Mesopotamische slangengod Ningishzida, god van de onderwereld die diende als bemiddelaar tussen mensen en het goddelijke. Hermes deelt deze connotatie en zijn relatie met de onderwereld is eigenlijk zijn oorspronkelijke enige kenmerk. Naarmate hij zich ontwikkelde, werd hij in verband gebracht met magie, waarzeggerij en inwijding, en had hij de rol van bemiddelaar tussen de werelden van het zichtbare en onzichtbare, naast andere functies zoals interpretatieve communicatie. Hermes is een godheid die men terugvindt in het Myceens Grieks (de vroegste Griekse vorm) van 1600-1100 v.C. en altijd in associatie met de ene of de andere godin. Zijn symbool is ook de haan, maar zijn belangrijkste symbool is de caduceus, een gevleugelde staf verstrengeld met twee slangen (die lijkt op, maar verschilt van, Apollo’s zoon Asclepius geneeskrachtige staf).

Wat het cirkelvormige element betreft, dit houdt verband met een aantal antieke figuren en symbologieën, zoals de zon en het wiel. Een voorbeeld is de zonnegod in de Griekse mythologie Apollo (die na Helios kwam, maar dat terzijde), de halfbroer van Hermes, die ook de god van de geneeskunde en de profetie is, overigens gesymboliseerd door slangen. Voorbeelden van het wiel zijn: de Griekse en Romeinse zonnewagen of andere verhalen waarin Hermes een rol speelt; ook de vier wielen in het visioen van de profeet Ezechiël (Ezechiël 10:10): “elk als een wiel binnen een wiel”; en wat te denken van hoe de Gnostische teksten vaak bespreken hoe door gnosis een persoon vrij kan zijn van het wiel van het lot en de sterren.

Wat betreft de strikte en directe verwijzingen naar magie, zijn er de Griekse Magische Papyri. Deze bevatten een groot aantal magische spreuken, formules, rituelen en hymnen. Naast vele andere connecties met figuren als Michaël en Osiris, worden hier dezelfde ideeën en woorden op vele Abraxas edelstenen gevonden, en er worden vele connecties gelegd – sommigen zouden zeggen bevestigd – zoals Abraxas als naam voor Hermes. Niettemin zijn die bezweringen van onbekend nut, aangezien de betekenis van Abraxas niet is vastgesteld.

De Papyri hebben ook een sterke associatie met de teksten Corpus Hermeticum, deel van de Hermetica, en gevonden in de Nag Hammadi trove. Zij zouden zijn geschreven door Hermes Trismegistus, een incarnatie van de godheid Hermes volgens de religieuze, filosofische en esoterische traditie die het Hermetisme is. Magie heeft een gedefinieerde en belangrijke aanwezigheid in deze traditie. Volgens de Hermetica wordt verlossing bereikt door gnosis en in de Papyri zouden veel spreuken ‘inspiratie’ bereiken.

Open mysterie

Omdat de betekenis van het woord Abrasax of Abraxas uiteindelijk niet kan worden vastgepind, moet Abraxas rol in de magie vanaf de stenen waar het zo vaak en met zo’n verscheidenheid in is gekerfd, nog worden blootgelegd.

Een speculatie, gegeven door de ontelbare variëteit van ontdekte edelstenen door de geschiedenis, culturen en religies heen, is dat de betekenis van Abraxas zich door de tijd heen heeft ontwikkeld. Van een hemelse godheid in de Gnostiek, tot een entiteit die magische krachten gaf in de Keltische samenleving, zijn vertakkingen gaan millennia terug in het verleden en zijn nog steeds levendig vandaag, met onbeantwoorde vragen, verborgen kracht, en tijdloze referenties.