Geschiedenis | 05.07.2020
Geen gemakkelijke opgave: Het geboortehuis van Adolf Hitler in Braunau, Oostenrijk, moet worden omgebouwd tot politiebureau. Hoe om te gaan met nazi-vervuilde gebouwen?
“Natuurlijk vraag je je af of het niet belangrijk zou zijn om een plaats van herinnering te creëren,” zegt Stefan Marte van het architectenbureau Marte.Marte, dat de prijsvraag voor de verbouwing van het geboortehuis van Adolf Hitler won.
“Het is een triest feit dat Adolf Hitler hier is geboren, maar dan nog, het is gewoon het geboortehuis.” Het verband van het gebouw met de nazitijd was kort vergeleken met de veel langere geschiedenis van het onroerend goed, wees hij erop.
In de 17e eeuw waren in twee gebouwen op het adres in Braunau am Inn, zo’n 60 kilometer (37 mijl) van Salzburg, Oostenrijk, een brouwerij en een taveerne gevestigd. De gebouwen werden later samengevoegd, en toen werden er appartementen gesitueerd aan de straat genaamd Salzburger Vorstadt.
Vele jaren later, tegen het einde van de 19e eeuw, betrok een echtpaar een van de appartementen, en op 20 april 1889 werd daar het derde van hun zes kinderen geboren. Het is vanwege deze geboorte dat het huis in Braunau vandaag de dag nog steeds onderwerp is van controversiële discussies: Hun zoon, Adolf Hitler, die later rijkskanselier en dictator zou worden, zou de Tweede Wereldoorlog beginnen, verantwoordelijk zijn voor de Holocaust en onbeschrijflijk leed over de wereld brengen.
Hitlers geboortehuis stond bijna een decennium leeg
In de nationaal-socialistische tijd richtte de antisemitische partij NSDAP ter ere van hun Führer een cultureel centrum met een galerie en een openbare bibliotheek op in het geboortehuis. Na de oorlog openden Amerikaanse troepen er korte tijd een gedenkteken. Later werd er een bibliotheek in ondergebracht, daarna een school, en ten slotte, meer dan 30 jaar lang, een werkplaats voor gehandicapten. Het huis sloot in 2011 wegens gebrek aan renovatiewerkzaamheden en staat sindsdien leeg. In 2017 onteigende Oostenrijk de eigenaar na een lang meningsverschil over hoe het gebouw moest worden gebruikt. Het werd uiteindelijk niet gesloopt in overeenstemming met de regelgeving ter bescherming van historische monumenten.
Nu wordt het gebouw nieuw leven ingeblazen: het moet het hoofdkwartier van de districtspolitie en het politiebureau van Braunau in één worden – als symbool van democratie, mensenrechten en immuniteit tegen vervolging. De reconstructie kost 2 miljoen euro (2,2 miljoen dollar) en moet eind 2022 klaar zijn. In november 2019 kondigde het ministerie van Binnenlandse Zaken een architectuurwedstrijd aan voor het bod.
Een waardevolle historische invulling van Hitlers huis
Het architectenbureau Marte.Marte, gevestigd in Feldkirch in Vorarlberg, ontwierp ook het Documentation Center for Displacement, Expulsion, Reconciliation, dat in 2021 nabij de Potsdamer Platz in Berlijn wordt geopend.
“Als architect benader je zo’n project met zo min mogelijk vooroordelen en een zekere naïviteit: Er zijn specificaties, en je bedenkt hoe die het beste kunnen worden uitgevoerd,” vertelde Stefan Marte aan DW. “Je doet een stap terug en kijkt naar de architectuur, de constructie, en denkt na over wat er verbeterd kan worden. Er is daar een waardevolle historische basis – en die zit in de gangenbouwstijl die een groot terrein omvat dat typerend is voor die wijk en waaraan we nieuwe gebouwen toevoegen.”
De wedstrijdjury prees de eenvoud van het ontwerp van het gebouw, dat na de reconstructie niet de aandacht moet trekken. Aangezien de gevel vandaag de dag nog steeds lijkt op die uit archieffoto’s uit de nazitijd, bestond er grote vrees dat het een bedevaartsoord zou worden dat neonazi’s zou lokken die graag op foto’s willen poseren.
Alleen het geboortehuis van Hitler, of ook van historisch belang?
In de beschrijving voor het wedstrijdbod stond: “De uiterlijke herinrichting van het bestaande gebouw is bedoeld om de herinnering aan het nationaal-socialistische tijdperk te elimineren” en “het kweken, bevorderen of verspreiden van nationaal-socialistische ideeën of een bevestigende herinnering aan het nationaal-socialisme te voorkomen.”
“Ons doel is om het oorspronkelijke ontwerp eruit te halen en het nieuw leven in te blazen”, benadrukte de architect. De nazi’s hebben het interieur van het huis vrijwel ongewijzigd gelaten. “De NSDAP heeft alleen de voorgevel veranderd; de vormen en de grootte van de ramen moesten het huis statiger doen lijken. Ook de achterzijde is ongewijzigd gebleven.”
Historische monumenten afbreken, herinrichten of behouden?
De historische betekenis van het gebouw is moeilijk te classificeren, omdat het geen plek was waar bijvoorbeeld gruweldaden plaatsvonden. Ook heeft Hitler er niet zijn plannen gesmeed; hij was pas drie jaar oud toen zijn familie verhuisde.
Het gebouw is niettemin een uitstekend voorbeeld in het debat over de juiste manier om met historisch besmette bouwwerken om te gaan. De Obersalzberg, de Königsplatz in München, het Olympisch Stadion in Berlijn en Italiaanse architectuur uit de fascistische tijd die soms nog het stempel van Benito Mussolini draagt – de vraag geldt voor allemaal: moeten ze worden afgebroken, heringericht of bewaard als historische herinnering?
“In de archeologie is de term voor de poging om de herinnering uit te wissen damnatio memoriae, een wijdverbreide praktijk in Egypte en Rome,” zei de Weense historicus Marcello La Speranza, auteur van Brisante Architektur: Hinterlassenschaften der NS-Zeit (Controversiële architectuur: overblijfselen van de NS-periode), in een interview met DW. “Het is een kwestie van het uitbannen van alle bewijzen van het bestaan, waardoor het verleden uit onze zintuigen wordt gewist.” Maar de geschiedenis heeft aangetoond dat het zichzelf niet uitwist.
Het uitbannen van de geschiedenis brengt risico’s met zich mee
De historicus zegt dat hij niet “te veel historische relevantie” aan de plek wil toekennen; het is “toevallig het geboortehuis van Hitler.” Niettemin heeft het huis juist die geschiedenis, en het invullen ervan “zonder een verwijzing naar het verleden kan ook nieuwe mythen rond een gebouw creëren, vooral in rechtse kringen.” Een manier om historisch beladen gebouwen aan te pakken zou zijn om een ruimte te creëren die informatie verschaft, zegt Marcello La Speranza.
Architect Stefan Marte is van mening dat de manier waarop met historisch beladen gebouwen wordt omgegaan van geval tot geval moet worden geëvalueerd: “Het staat buiten kijf dat er andere mogelijkheden waren geweest om bijvoorbeeld dit gebouw als onderdeel van de geschiedenis te behouden op de manier waarop de NSDAP het heeft achtergelaten. Er is niet slechts één juiste oplossing.”
Torsten Landsberg (als)
