Amfitheater

Een amfitheater was een bouwwerk dat overal in het Romeinse rijk gebouwd werd en waar gewone mensen spektakels konden bijwonen zoals gladiatorenspelen, nagebootste zeeslagen, jacht op wilde dieren en openbare executies. De grootste amfitheaters, die meestal ovaal van vorm waren, boden plaats aan tienduizenden mensen en werden een brandpunt van de Romeinse samenleving en de lucratieve amusementsindustrie. Amfitheaters zijn een van de best bewaard gebleven voorbeelden van de oude Romeinse architectuur, en vele zijn vandaag de dag nog in gebruik, voor evenementen variërend van gladiatorenscenes tot operaconcerten.

Architectonische kenmerken

Het volledig omsloten amfitheater was een bijzondere favoriet van de Romeinen en ontwikkelde zich uit de tweezijdige stadions en halfronde theaters van het oude Griekenland. De datum en plaats van het eerste echte amfitheater zijn onbekend, maar de traditie van gladiatorengevechten had wortels in de Etruskische en Osco-Samnitische culturen. Het vroegst gedateerde amfitheater is dat van Pompeii, gebouwd rond 75 v. Chr. en bekend als de spectacula. De eerste bouwwerken maakten gebruik van rots- en aarden hellingen om de banken met houten zitplaatsen op te bouwen, maar tegen de 1ste eeuw v. Chr. werden er ook vrijstaande stenen versies gebouwd. Amfitheaters van allerlei afmetingen werden overal in het rijk gebouwd toen de Romeinse cultuur het pad van het leger opging. Legerkampen hadden vaak een eigen arena, meestal gebouwd van hout en gebruikt voor training en vermaak. Amfitheaters werden ovaal of ellipsvormig gemaakt zodat de actie niet in één hoek zou blijven hangen en om een goed uitzicht te bieden vanaf elke zitplaats in het huis.

Het Colosseum, officieel geopend in 80 n.C. en bij de Romeinen bekend als het Flavische Amfitheater, is het grootste en beroemdste voorbeeld met een capaciteit van minstens 50.000 toeschouwers. Het torende boven alle andere gebouwen in de stad uit, was 45 meter hoog en had een oppervlakte van 189 x 156 meter. Er waren tot 80 ingangen en de met zand bedekte arena zelf was 87,5 m bij 54,8 m. Op de bovenste verdieping waren matrozen in dienst om de grote luifel (velarium) te beheren die de toeschouwers beschermde tegen regen of schaduw bood op warme dagen.

Het ontwerp van het Colosseum werd beroemd doordat het op munten werd geplaatst, zodat zelfs mensen die er nooit persoonlijk waren geweest, op de hoogte waren van Rome’s grootste tempel voor vermaak. Het ontwerp werd in het hele rijk gekopieerd: een zeer decoratieve buitenkant, meerdere ingangen, zitplaatsen (cavea) boven een netwerk van tongewelven, een muur die de toeschouwers beschermde tegen de actie van de arena (soms met netten toegevoegd), en ondergrondse kamers onder de vloer van de arena om mensen, dieren en rekwisieten te verbergen tot ze nodig waren voor de spektakels. Er was ook een uitgebreid drainagesysteem, een kenmerk van andere arena’s zoals het amfitheater van Verona, waar het nog steeds functioneert en sterk heeft bijgedragen tot het uitstekende behoud van het monument.

De Arena van Verona meet 152 x 123 meter en was derde grootste na het Colosseum en Capua. Het is een uitstekend voorbeeld van de kenmerken van een Romeins amfitheater. Het werd gebouwd in de 1e eeuw n. Chr. met gebruikmaking van een cement- en puinmengsel dat bekend staat als opus caementicum, bakstenen en stenen blokken die in vierkante pijlers zijn gevat om een buitengevel te creëren van drie niveaus met 72 bogen, die elk 2 meter overspannen en een totale hoogte van meer dan 30 meter creëren. De onderste bogen leiden rechtstreeks naar een binnengang van 4,4 meter breed, die rond de Arena loopt. Vanuit deze gang leiden trappen op regelmatige afstanden en op vier verschillende niveaus naar boven om vomitoria (uitgangen) te vormen, die toegang geven tot de binnenste cavea. Binnen waren de zitplaatsen gerangschikt in vier ellipsvormige ringen met in totaal 44 rijen zitplaatsen.

De Romeinen bouwden meer dan 200 amfitheaters verspreid over het hele rijk, de meeste in het westen, aangezien in het oosten heel vaak bestaande Griekse theaters en stadions werden omgebouwd/gebruikt voor openbare spektakels. Andere goed bewaard gebleven arena’s naast het Colosseum en de Arena van Verona die vandaag bezocht kunnen worden zijn Arles, Burnum, Capua, El Djem, Frejus, Nimes, Leptis Magna, Pergamon, Pompeii, Pula, Salona, Tarragona, en Uthina.

Teken in voor onze wekelijkse email nieuwsbrief!

De gebeurtenissen

Als er iets was waar het Romeinse volk van hield, dan was het wel spektakel en de kans om de werkelijkheid voor een paar uur te ontvluchten en zich te vergapen aan de vreemde en wonderbaarlijke openbare shows die de zintuigen aanrandden en de emoties aanwakkerden. De Romeinse heersers wisten dit maar al te goed en om hun populariteit en prestige bij het volk te verhogen, gaven zij overdadige en werkelijk spectaculaire voorstellingen, die fortuinen kostten en de hele dag duurden, meerdere dagen lang. De hele levende amusementsindustrie werd zo een enorme bron van werkgelegenheid, van paardentemmers tot dierenvangers, van musici tot zandhappers.

In moderne ogen kunnen de bloedige spektakels die de Romeinen opvoerden weerzin opwekken, maar misschien moeten we bedenken dat de soms schokkende gebeurtenissen van deze spektakels een vorm van escapisme waren, net zoals cinema en computerspelletjes dat tegenwoordig zijn, en niet zozeer representatief voor de sociale normen en barometers van aanvaard gedrag in de Romeinse wereld. Misschien heeft de schokkend andere wereld van het Romeinse spektakel juist bijgedragen tot de versterking van de sociale normen, in plaats van deze te ondermijnen.

Keizer Augustus stelde regels op zodat slaven en vrije personen, kinderen en volwassenen, rijk en arm, soldaten en burgers, vrijgezellen en getrouwden allemaal apart zaten, net als mannen en vrouwen. Vanzelfsprekend was de voorste rij met meer comfortabele zitplaatsen in amfitheaters gereserveerd voor de plaatselijke senatoriale klasse. Waarschijnlijk waren de kaartjes voor de meeste spektakels gratis, omdat de organisatoren, of het nu stadsmagistraten waren die de verantwoordelijkheid kregen voor het organiseren van openbare evenementen, superrijke burgers, of de keizers die later de controle over de spektakels zouden monopoliseren, allemaal graag hun vrijgevigheid wilden tonen in plaats van de spektakels als bron van inkomsten te gebruiken.

Gladiatorengevechten

In de bloedige gebeurtenissen van de arena was er geen die zo aanschouwelijk was als de één-tegen-één gladiatorengevechten. Kwaliteiten zoals moed, angst, technische vaardigheid, beroemdheid, en natuurlijk het leven en de dood zelf, hielden het publiek bezig als geen ander vermaak, en ongetwijfeld was een van de grote aantrekkingskrachten van gladiatorengevechten, net als bij moderne professionele sport, het potentieel voor tegenslagen en underdogs om de dag te winnen.

In Rome moesten stadsmagistraten een gladiatorenshow (munera) opvoeren als prijs voor het winnen van een ambt, en steden in het hele rijk boden aan lokale wedstrijden te organiseren om hun solidariteit met de wegen van Rome te tonen en om opmerkelijke gebeurtenissen te vieren, zoals een keizerlijk bezoek of de verjaardag van een keizer. Gladiatorengevechten werden enorm populair, en degenen die aan de winnende hand waren werden levende legendes, lievelingen van het publiek die zelfs hun eigen fanclubs hadden.

Jachten op wilde dieren

Naast gladiatorwedstrijden, In Romeinse arena’s werden evenementen gehouden met exotische dieren (venationes), gevangen uit afgelegen delen van het rijk, zoals neushoorns, panters en giraffen. Deze werden gemaakt om tegen elkaar of tegen mensen te vechten. De dieren werden vaak aan elkaar vastgeketend, vaak een duo van carnivoor en herbivoor, en door de dierenverzorgers (bestiarii) tot vechten aangezet. Sommige dieren kregen namen en werden beroemd, net als hun menselijke “jagers” (venatores). Tijdens deze evenementen werden de ondergrondse mechanismen gebruikt om de dieren onverwacht in de arena te laten verschijnen, die vaak was aangelegd met rotsen en bomen om op exotische locaties te lijken en het realisme te verhogen.

Nepte zeeslagen

Evenementen in de arena gingen vaak gepaard met de uitbundige festiviteiten die tijdens een Romeinse triomf werden gehouden, en een van de populairste evenementen was het stoutmoedig naspelen van echte zeeslagen (naumachiae), natuurlijk op een zo levensecht en dodelijk mogelijke manier. Julius Caesar herdacht de Alexandrijnse oorlog met een grote veldslag tussen Egyptische en Phoenicische schepen, terwijl Augustus er een opvoerde om zijn overwinning op Marcus Antonius bij Actium te vieren. Nero ging nog een stap verder en liet een heel amfitheater vollopen om zijn zeeslagshow te organiseren. Deze evenementen werden zo populair dat de latere keizers geen excuus van een militaire overwinning nodig hadden om het publiek te imponeren met epische zeeslagen met mythologische thema’s. De manoeuvres en de choreografie van deze evenementen waren verzonnen, maar de gevechten waren echt, en dus gaven veroordeelde gevangenen en krijgsgevangenen hun leven om het ultieme realisme te bereiken voor het joelende publiek.

Publieke terechtstellingen

In de arena’s werden ook misdadigers terechtgesteld – meestal tijdens de lunchpauze – op fantasierijke en gruwelijke manieren, zoals door wilde dieren op de veroordeelden los te laten (damnatio ad bestias) of door hen te laten vechten met goed bewapende en getrainde gladiatoren of zelfs tegen elkaar. Andere meer theatrale methoden waren verbranding op de brandstapel of kruisiging, vaak met de gevangene verkleed als een personage uit de mythologie om wat extra kleur aan de gelegenheid te geven. De toeschouwers waren geen passieve toeschouwers, want soms werd een executie afgelast als de menigte daarom vroeg.

Daling & Hergebruik

Eindelijk gingen de gladiatorenwedstrijden, in strijd met het nieuwe, christelijk gezinde Keizerrijk, achteruit onder de latere keizers en kwamen uiteindelijk tot een einde in 404 CE. Het spektakel van misdadigers die met dieren vochten ging nog een eeuw door, maar geleidelijk aan raakten de amfitheaters in onbruik en werden ze in verschillende mate hergebruikt en misbruikt. Het verhaal van het Colosseum is een bekend lot: het werd in de 12e eeuw een vesting, in de 13e eeuw werd het door een aardbeving beschadigd en door Paus Alexander VI werd het gebruikt als openbare steengroeve. Toch blijven het Colosseum en vele andere overgebleven Romeinse arena’s vandaag prachtige monumenten en blijvende getuigenissen van zowel de vaardigheden als de ondeugden van de Romeinse wereld. Veel amfitheaters zijn nog steeds in gebruik en bieden nog steeds onderdak aan grote menigten voor allerlei culturele evenementen, zoals het wereldberoemde zomeroperaseizoen in Verona, schijngevechten met gladiatoren in Tarragona, en rockconcerten in Arles.