Athenische democratie

Athene had in de 5e tot 4e eeuw v.Chr. een bijzonder regeringssysteem: de democratie. In dit systeem hadden alle mannelijke burgers gelijke politieke rechten, vrijheid van meningsuiting en de mogelijkheid om direct deel te nemen aan de politieke arena. Bovendien namen de burgers niet alleen deel aan een directe democratie, waarbij zij zelf de beslissingen namen op grond waarvan zij leefden, maar zij maakten ook actief deel uit van de instellingen die hen bestuurden, zodat zij rechtstreeks zeggenschap hadden over alle onderdelen van het politieke proces.

Ancient Sources

Andere stadstaten hadden op een bepaald moment ook een democratisch systeem, met name Argos, Syracuse, Rhodes en Erythrai. Bovendien konden soms zelfs oligarchische systemen een hoge mate van politieke gelijkheid met zich meebrengen, maar de Atheense versie, die vanaf ca. 460 v. Chr. en eindigend ca. 320 v. Chr. alle mannelijke burgers omvatte, was zeker het meest ontwikkeld.

De hedendaagse bronnen die de werking van de democratie beschrijven hebben meestal betrekking op Athene en omvatten teksten als de Grondwet van de Atheners van de school van Aristoteles; de werken van de Griekse geschiedschrijvers Herodotus, Thucydides, en Xenophon; teksten van meer dan 150 toespraken van figuren als Demosthenes; inscripties in steen van decreten, wetten, contracten, openbare onderscheidingen en meer; en Griekse komedies zoals die van Aristophanes. Helaas zijn de bronnen over de andere democratische regeringen in het oude Griekenland schaars en ver te zoeken. Daarom zijn de volgende opmerkingen over democratie toegespitst op de Atheners.

De Assemblee &Raad

Het woord democratie (dēmokratia) is afgeleid van dēmos, dat verwijst naar het gehele lichaam van de burger, en kratos, dat heersen betekent. Iedere mannelijke burger kon dus deelnemen aan het belangrijkste democratische orgaan van Athene, de vergadering (ekklēsia). In de 4e en 5e eeuw v. Chr. varieerde de mannelijke burgerbevolking van Athene van 30.000 tot 60.000, afhankelijk van de periode. De vergadering kwam ten minste eenmaal per maand bijeen, waarschijnlijk twee of drie keer, op de Pnyx-heuvel in een speciale ruimte die plaats bood aan ongeveer 6000 burgers. Elke burger kon tot de vergadering spreken en over beslissingen stemmen door eenvoudigweg zijn hand op te houden. De meerderheid won en het besluit was definitief. Negen voorzitters (proedroi), die door het lot werden gekozen en het ambt slechts één keer bekleedden, organiseerden de werkzaamheden en beoordeelden de stemming.

Specifieke kwesties die in de vergadering werden besproken, waren onder meer het beslissen over militaire en financiële magistracies, het organiseren en in stand houden van de voedselvoorziening, het initiëren van wetgeving en politieke processen, het besluiten gezanten te sturen, het al dan niet ondertekenen van verdragen, het stemmen over het werven of uitgeven van fondsen, en het debatteren over militaire zaken. De vergadering kon ook stemmen over het verbannen uit Athene van burgers die te machtig en gevaarlijk voor de polis waren geworden. In dit geval was er een geheime stemming waarbij de kiezers een naam schreven op een stuk gebroken aardewerk (ostrakon). Een belangrijk element in de debatten was de vrijheid van meningsuiting (parrhēsia), die misschien wel het meest gewaardeerde voorrecht van de burger werd. Na gepaste discussie werden tijdelijke of specifieke decreten (psēphismata) aangenomen en wetten (nomoi) vastgesteld. De vergadering zag er ook op toe dat de besluiten werden uitgevoerd en dat de ambtenaren hun taken correct uitvoerden.

Teken in op onze wekelijkse e-mail nieuwsbrief!

Er was in Athene (en ook in Elis, Tegea en Thasos) een kleiner orgaan, de boulē, dat besliste of prioriteit gaf aan de onderwerpen die in de vergadering werden besproken. Bovendien kon dit orgaan in tijden van crisis en oorlog ook beslissingen nemen zonder dat de vergadering bijeenkwam. De boulē of raad bestond uit 500 burgers die door het lot werden aangewezen en een ambtstermijn van een jaar hadden, met de beperking dat zij niet meer dan twee achtereenvolgende jaren konden dienen. De boulē vertegenwoordigden de 139 districten van Attica en fungeerden als een soort uitvoerend comité van de assemblee. Het was dit lichaam dat namens de vergadering toezicht hield op alle administratieve commissies en ambtenaren.

Er was ook een uitvoerend comité van de boulē dat bestond uit één stam van de tien die deelnamen aan de boulē (d.w.z. 50 burgers, bekend als prytaneis) die bij toerbeurt werden gekozen, zodat elke stam het uitvoerend comité eenmaal per jaar samenstelde. Deze uitvoerende macht had een voorzitter (epistates) die elke dag door het lot werd aangewezen. De 50-koppige prytanie kwam bijeen in het gebouw dat bekend staat als het Bouleuterion in de Atheense agora en bewaakte de heilige schatkisten.

Naast al deze politieke instellingen stonden de rechtbanken (dikasteria) die bestonden uit 6000 juryleden en een college van hoofdmagistraten (archai) die jaarlijks door het lot werden gekozen. Er was een speciaal ontworpen machine met gekleurde penningen (kleroterion) om ervoor te zorgen dat de geselecteerden willekeurig werden gekozen, een proces dat de magistraten tweemaal moesten doorlopen. Het was hier in de rechtbanken dat wetten van de vergadering konden worden aangevochten en dat beslissingen werden genomen over verbanning, naturalisatie en kwijtschelding van schuld.

Dit complexe systeem was, Dit ingewikkelde systeem moest ongetwijfeld zorgen voor voldoende controle en evenwicht bij eventueel machtsmisbruik, en moest ervoor zorgen dat elke traditionele regio gelijk vertegenwoordigd was en gelijke bevoegdheden kreeg. Met mensen die willekeurig werden gekozen om belangrijke posities te bekleden en met strikt beperkte ambtstermijnen, was het moeilijk voor een individu of kleine groep om het besluitvormingsproces te domineren of bovenmatig te beïnvloeden, hetzij direct zelf, hetzij, omdat men nooit precies wist wie zou worden gekozen, indirect door het omkopen van degenen die op een bepaald moment aan de macht waren.

Deelname aan de regering

Zoals we gezien hebben, konden alleen mannelijke burgers van 18 jaar of ouder spreken (althans in theorie) en stemmen in de vergadering, terwijl functies als magistraat en jurylid beperkt waren tot mensen ouder dan 30 jaar. Daarom werden vrouwen, slaven en inwonende vreemdelingen (metoikoi) uitgesloten van het politieke proces.

De massale betrokkenheid van alle mannelijke burgers en de verwachting dat zij actief moeten deelnemen aan het runnen van de polis blijkt duidelijk uit dit citaat van Thucydides:

Wij alleen beschouwen een burger die niet deelneemt aan de politiek niet alleen als iemand die zich met zijn eigen zaken bemoeit, maar als nutteloos.

Illustratief voor de achting die democratisch bestuur genoot, was dat er zelfs een goddelijke personificatie bestond van het ideaal van democratie, de godin Demokratia. Directe betrokkenheid bij de politiek van de polis betekende ook dat de Atheners een unieke collectieve identiteit ontwikkelden en waarschijnlijk ook een zekere trots op hun systeem, zoals blijkt uit Pericles’ beroemde Begrafenisrede voor de Atheense doden in 431 v. Chr., het eerste jaar van de Peloponnesische Oorlog:

De grondwet van Athene wordt een democratie genoemd omdat zij de belangen niet van een minderheid maar van het hele volk behartigt. Wanneer het erom gaat particuliere geschillen te beslechten, is iedereen gelijk voor de wet; wanneer het erom gaat de ene persoon boven de andere te plaatsen in openbare verantwoordelijke posities, telt niet het behoren tot een bepaalde klasse, maar de werkelijke bekwaamheid die de man bezit. Niemand, zolang hij het in zich heeft om de staat van dienst te zijn, wordt vanwege armoede in het politieke duister gehouden. (Thuc. 2.37)

Hoewel actieve deelname werd aangemoedigd, werd het bijwonen van de vergadering in bepaalde perioden betaald, wat een maatregel was om burgers aan te moedigen die ver weg woonden en zich de vrije tijd niet konden veroorloven om de vergadering bij te wonen. Dit geld was echter alleen om de onkosten te dekken, want elke poging om winst te maken uit publieke functies werd streng bestraft. De burgers vormden waarschijnlijk 10-20% van de bevolking van de polis, en men schat dat slechts ongeveer 3000 van hen actief aan de politiek deelnamen. Van deze groep waren er misschien niet meer dan 100 burgers – de rijksten, de invloedrijksten en de beste sprekers – die de politieke arena beheersten, zowel voor de vergadering als achter de schermen in besloten samenzweerderige politieke vergaderingen (xynomosiai) en groepen (hetaireiai). Deze groepen moesten in het geheim bijeenkomen, want hoewel er vrijheid van meningsuiting bestond, kon aanhoudende kritiek op personen en instellingen leiden tot beschuldigingen van samenzweerderige tirannie en dus tot verbanning.

Kritici van de democratie, zoals Thucydides en Aristophanes, wezen erop dat niet alleen de procedures door een elite werden gedomineerd, maar dat de dēmos al te vaak konden worden beïnvloed door een goede redenaar of populaire leiders (de demagogen), zich door hun emoties lieten meeslepen, of niet over de nodige kennis beschikten om weloverwogen besluiten te nemen. De meest beruchte slechte beslissingen van de Atheense dēmos waren misschien wel de executie van zes generaals nadat zij de slag bij Arginousai in 406 v. Chr. hadden gewonnen en de terdoodveroordeling van de filosoof Socrates in 399 v. Chr.

Conclusie

De democratie, die tijdens Athene’s Gouden Eeuw de overhand had gehad, werd in 411 v. Chr. vervangen door een systeem van oligarchie. De grondwetswijziging leek, volgens Thucydides, de enige manier om de broodnodige steun van Perzië te winnen tegen de oude vijand Sparta en verder dacht men dat de verandering niet blijvend zou zijn. Niettemin keerde de democratie in een licht gewijzigde vorm uiteindelijk toch terug naar Athene en in elk geval hadden de Atheners al genoeg gedaan met het creëren van hun politieke systeem om uiteindelijk twee millennia later invloed uit te oefenen op latere beschavingen.

In de woorden van historicus K. A. Raaflaub was de democratie in het oude Athene

een uniek en werkelijk revolutionair systeem dat zijn basisprincipe in ongekende en tamelijk extreme mate realiseerde: geen enkele polis had het ooit aangedurfd om al zijn burgers gelijke politieke rechten te geven, ongeacht hun afkomst, rijkdom, sociale status, opleiding, persoonlijke kwaliteiten, en alle andere factoren die gewoonlijk de status in een gemeenschap bepaalden.

Idealen als deze zouden de hoekstenen vormen van alle democratieën in de moderne wereld. De oude Grieken hebben ons prachtige kunst, adembenemende tempels, tijdloos theater en enkele van de grootste filosofen geschonken, maar het is de democratie die misschien wel hun grootste en meest blijvende nalatenschap is.