De psychologie van luiheid

Een mens is lui als hij in staat is een of andere activiteit uit te voeren die hij zou moeten uitvoeren, maar hij hiertoe niet geneigd is vanwege de inspanning die dit met zich meebrengt. In plaats daarvan verricht hij de activiteit op een oppervlakkige manier; of hij houdt zich bezig met een andere, minder inspannende of minder saaie activiteit; of hij blijft inactief. Kortom, hij is lui als zijn motivatie om zichzelf inspanning te besparen zijn motivatie om het juiste of verwachte te doen overtroeft.

Synoniemen voor luiheid zijn indolentie en luiheid. Indolentie is afgeleid van het Latijnse indolentia, ‘zonder pijn’ of ‘zonder moeite te doen’. Luiheid heeft meer morele en spirituele lading dan luiheid of indolentie. In de christelijke traditie is luiheid een van de zeven hoofdzonden omdat zij de samenleving en Gods plan ondermijnt, en omdat zij uitnodigt tot zonde. De Bijbel veroordeelt luiheid, bijvoorbeeld in het boek Prediker: “Door veel luiheid vervalt het gebouw, en door ledigheid van de handen zakt het huis ineen. Een feestmaal is gemaakt om te lachen, en wijn maakt vrolijk; maar geld beantwoordt alle dingen.’

Uitstel

Lazigheid moet niet verward worden met uitstel of luiheid.

Uitstel is het uitstellen van een taak ten gunste van andere taken, die weliswaar als gemakkelijker of aangenamer worden ervaren, maar doorgaans minder belangrijk of urgent zijn.

Het uitstellen van een taak voor constructieve of strategische doeleinden komt niet neer op uitstelgedrag. Wil er sprake zijn van uitstelgedrag, dan moet het uitstel een slechte en ineffectieve planning inhouden, en resulteren in hogere totale kosten voor de uitsteller, bijvoorbeeld in de vorm van stress, schuldgevoelens of productiviteitsverlies. Het is één ding om een belastingaangifte uit te stellen totdat alle cijfers binnen zijn, maar iets heel anders om het zo uit te stellen dat het plannen en mensen in de war brengt en tot een boete leidt.

Lazigheid en uitstelgedrag lijken op elkaar in die zin dat ze allebei te maken hebben met een gebrek aan motivatie. Maar, in tegenstelling tot een lui iemand, streeft een uitsteller ernaar en is hij van plan de taak te voltooien en voltooit hij hem bovendien uiteindelijk ook, zij het tegen een hogere prijs voor zichzelf.

Luchterheid

Luchter zijn is: nergens mee bezig zijn. Dat kan zijn omdat je lui bent, maar het kan ook zijn omdat je niets te doen hebt of tijdelijk niet in staat bent om het te doen. Of misschien hebt u het al gedaan en bent u aan het uitrusten of aan het bijkomen.

Lusteloosheid wordt vaak geromantiseerd, zoals belichaamd door de Italiaanse uitdrukking dolce far niente (‘het is zoet om niets te doen’). Veel mensen maken zichzelf wijs dat ze hard werken uit een verlangen om niets te doen, in plaats van omdat ze hun werk of het product ervan waarderen. Hoewel ons natuurlijke instinct voor nietsdoen is, vinden de meeste mensen langdurig nietsdoen moeilijk te verdragen. Een half uur in de file staan kan ons rusteloos en geïrriteerd maken, en veel chauffeurs nemen liever een alternatieve route, ook al duurt die waarschijnlijk langer dan door het verkeer te moeten rijden.

Recent onderzoek suggereert dat, hoewel ons instinct voor nietsdoen is, mensen het flauwste excuus aangrijpen om bezig te blijven. Bovendien voelen mensen zich gelukkiger als ze het druk hebben, zelfs als hun drukheid hen wordt opgedrongen. In hun paper, Idleness aversion and the need for justifiable busyness (2010), veronderstellen Hsee en collega’s dat veel vermeende doelen die mensen nastreven weinig meer kunnen zijn dan rechtvaardigingen om bezig te blijven.

• What Is Procrastination?
• Vind een therapeut bij mij in de buurt

Dit is, geloof ik, een manifestatie van de manische afweer: de neiging om, wanneer men met ongemakkelijke gedachten of gevoelens wordt geconfronteerd, de bewuste geest af te leiden, hetzij met een vlaag van activiteit, hetzij met de tegenovergestelde gedachten of gevoelens. ‘Helemaal niets doen,’ zei Oscar Wilde, ‘is het moeilijkste ter wereld, het moeilijkste en het meest intellectuele.’ Ik bespreek de manische afweer uitvoerig in mijn boek Hide and Seek: The Psychology of Self-Deception.

Albert Camus introduceert zijn filosofie van het absurde in zijn essay uit 1942, De mythe van Sisyphus. In het laatste hoofdstuk vergelijkt hij de absurditeit van het leven van de mens met de benarde situatie van Sisyphus, een mythologische koning van Ephyra die gestraft werd voor zijn chronische bedrieglijkheid door hem voor eeuwig dezelfde zinloze taak te laten uitvoeren, namelijk een rotsblok een berg op duwen, om het vervolgens weer naar beneden te zien rollen. Camus concludeert optimistisch: “De strijd naar de top is op zichzelf al genoeg om het hart van een mens te vullen. Men moet zich voorstellen dat Sisyphus gelukkig is.

Opgemerkt moet worden dat veel mensen die bot lui kunnen lijken, in feite niets van dat alles zijn. Lord Melbourne, de favoriete premier van Koningin Victoria, prees de deugden van ‘meesterlijke inactiviteit’. Als voorzitter en CEO van General Electric besteedde Jack Welch een uur per dag aan wat hij ’tijd om uit het raam te kijken’ noemde. Adepten van strategische inactiviteit gebruiken hun ‘inactieve’ momenten onder meer om het leven te observeren en ervan te genieten, inspiratie te vinden, perspectief te behouden, kleinzieligheid te omzeilen, inefficiëntie en half leven te verminderen, en hun gezondheid en energie te sparen voor echt belangrijke taken en problemen.

Evolutionaire theorieën over luiheid

Onze nomadische voorouders moesten energie sparen om te concurreren om schaarse hulpbronnen en om vijanden en roofdieren te bestrijden of te ontvluchten. Inspanning besteden aan iets anders dan voordeel op korte termijn kon hun overleven in gevaar brengen. Hoe dan ook, bij gebrek aan gemakken zoals antibiotica, banken, wegen of koeling, had het weinig zin om op lange termijn te denken. Verlangen leidde tot actie, en actie leidde tot onmiddellijke bevrediging, zonder veel behoefte aan voorstellen, planning, voorbereiding, enzovoort.

Heden ten dage is louter overleven van de agenda verdwenen, en het is strategische activiteit op lange termijn die tot de beste uitkomsten leidt. Toch is ons instinct nog steeds om energie te besparen, waardoor we terughoudend zijn om inspanning te besteden aan abstracte projecten met vertraagde en onzekere uitbetalingen.

Intelligentie en perspectief kunnen instinct overstemmen, en sommige mensen zijn meer toekomstgericht dan anderen, die ze, vanaf de hoogten van hun succes, bespotten als ‘lui’. Luiheid is zelfs zo nauw verbonden geraakt met armoede en mislukking, dat een arm iemand vaak lui wordt genoemd, hoe hard hij ook werkt.

Psychologische theorieën over luiheid

In de meeste gevallen wordt het pijnlijk gevonden om zich in te spannen voor langetermijndoelen die geen onmiddellijke voldoening schenken. Wil iemand aan een project beginnen, dan moet hij de opbrengst van zijn arbeid hoger inschatten dan zijn verlies aan comfort. Het probleem is dat hij niet geneigd is te vertrouwen op een opbrengst die zowel veraf als onzeker is. Omdat zelfverzekerde mensen meer vertrouwen hebben in het succes en de opbrengst van hun ondernemingen (en zelfs hun waarschijnlijke opbrengsten kunnen overschatten), is de kans veel groter dat zij hun natuurlijke luiheid overwinnen.

Mensen zijn ook slechte rekenaars. Vanavond eten en drinken ze lukraak, zonder rekening te houden met de gevolgen op langere termijn voor hun gezondheid en uiterlijk, of zelfs met de kater van morgenochtend. De oude filosoof Epicurus beweerde beroemd dat plezier het hoogste goed is. Maar hij waarschuwde dat niet alles wat plezierig is moet worden nagestreefd, en niet alles wat pijnlijk is moet worden vermeden. In plaats daarvan moet een soort hedonistische calculus worden toegepast om te bepalen welke dingen op den duur het meeste genot zullen opleveren, en het is vooral deze hedonistische calculus die mensen niet aankunnen.

Veel luie mensen zijn niet intrinsiek lui, maar zijn lui omdat ze niet hebben gevonden wat ze willen doen, of omdat ze het, om de een of andere reden, niet doen. Tot overmaat van ramp kan het werk waarmee zij hun rekeningen betalen zo abstract en gespecialiseerd zijn geworden dat zij het doel of het product ervan niet meer volledig kunnen bevatten, en, bij uitbreiding, hun aandeel in het verbeteren van het leven van andere mensen. Een bouwer kan kijken naar de huizen die hij heeft gebouwd, en een dokter kan trots en tevreden zijn over de herstelde gezondheid en dankbaarheid van zijn patiënten, maar een assistent adjunct-financieel controleur in een groot bedrijf kan helemaal niet zeker zijn van het effect van zijn arbeid – dus waarom de moeite doen?

Andere factoren die tot luiheid kunnen leiden zijn angst en hopeloosheid. Sommige mensen zijn bang voor succes, of hebben niet genoeg zelfrespect om zich comfortabel te voelen met succes, en luiheid is een manier waarop zij zichzelf kunnen saboteren. Shakespeare brengt dit idee veel welsprekender en bondiger over in Antony and Cleopatra: ‘Fortune knows we scorn her most when most she offers blows.’ Omgekeerd zijn sommige mensen bang om te falen, en luiheid is te verkiezen boven mislukking omdat het op één afstand is. “Het is niet dat ik gefaald heb,” zeggen ze tegen zichzelf, “het is dat ik het nooit geprobeerd heb.”

Andere mensen zijn lui omdat ze hun situatie als zo hopeloos zien dat ze niet eens kunnen beginnen erover na te denken, laat staan het aan te pakken. Omdat deze mensen niet in staat zijn hun situatie te doordenken en aan te pakken, zou men kunnen stellen dat zij niet echt lui zijn, en tot op zekere hoogte zou hetzelfde gezegd kunnen worden van alle luie mensen. Met andere woorden, het begrip luiheid zelf veronderstelt de mogelijkheid om te kiezen niet lui te zijn, dat wil zeggen, veronderstelt het bestaan van de vrije wil.

De oplossing

Ik had dit artikel kunnen eindigen met een zelfhulp peptalk of de top-10 tips om luiheid te overwinnen, maar op de langere termijn is de enige manier om luiheid te overwinnen het diepgaand begrijpen van de aard ervan en de specifieke oorzaken: om na te denken, na te denken, en na te denken, en in de loop der jaren langzaam een betere manier van leven te vinden.

Neel Burton is auteur van Heaven and Hell: The Psychology of the Emotions en andere boeken.