We hebben op school allemaal geleerd dat Shakespeare’s toneelstukken in een van de twee categorieën vallen – komedie of tragedie – maar helaas is nooit helemaal duidelijk geworden hoe de innovaties van de bard hebben bijgedragen aan de vorming van het komediegenre zoals we dat vandaag de dag kennen. Hoewel Shakespeare bepaald geen komiek is, is zijn voorliefde voor slimme woordspelingen door de eeuwen heen invloedrijk gebleken, evenals zijn veelvuldige gebruik van komische elementen en zijn omhelzing van een luchtige toon.
Shakespeare’s gebrek aan moppen vertellen en kwinkslagen wordt vaak gecompenseerd door zijn vindingrijke gebruik van beledigingen, een erfenis die zelf een stempel heeft gedrukt op de ontwikkeling van humoristische teksten tot ver in het Jacobean tijdperk en daarna. Er zijn echter opmerkelijke narratieve elementen die aan de basis liggen van de meeste komedies van Shakespeare, en als je ze eenmaal herkent is het bijna onmogelijk om ze niet ook in veel moderne werken te gebruiken. Sterker nog, als schrijvers kunnen we deze elementen gebruiken in onze eigen teksten voor komische effecten.
Hier volgen de meest herkende elementen van Shakespeare’s komedie.
Verwiste identiteit en/of misvattingen
Situaties waarin personages zich voordoen als of worden aangezien voor iemand anders is een aloude komische traditie die Shakespeare pas in zijn tijd heeft gecementeerd. Dit is te zien in Shakespeareaanse komedies als As You Like It, waarin Rosalind zich voordoet als een man om haar minnaar in spe om te vormen tot de man naar wie zij heimelijk verlangt; of in Twelfth Night, waar een schipbreukelinge Viola in een vreemd land aanspoelt en besluit zich als man te verkleden om in dienst van de adel te treden.
Hoe personages verwikkeld raken in geslachtsverwarringen kan het gevolg zijn van omstandigheden of gewoon ouderwets bedrog, maar al met al komt de humor voort uit het feit dat het publiek zich bewust is van hun hachelijke situatie, in tegenstelling tot hoe anderen er onbewust van blijven. Moderne komediefilms zoals Tootsie en Mrs. Doubtfire maken ook gebruik van dezelfde komische techniek, waarin mannelijke personages zich voordoen als vrouwen om ofwel hun carrière te bevoordelen, ofwel de voogdijbeperkingen te omzeilen na een echtscheidingsstrijd. In beide gevallen erkende Shakespeare hoe het vermommen van iemands geslacht grappig kan zijn als het de behoefte van het verhaal dient.
Reason versus Emotion
De historische periode waarin Shakespeare zijn stukken schreef, werd bepaald door een intellectuele strijd tussen Apollinische waarden (zoals rede) versus Dionysische waarden (zoals begeerte). Hoe handelen we in de wereld – door onze passies te volgen, of door naar ons hoofd te luisteren? Het is dan ook geen verrassing dat veel van Shakespeare’s komedies met deze dichotomie spelen en het publiek uitdagen om na te denken over zaken van het hart, terwijl ze die vergelijken met de meer rationele overwegingen van het menselijk verstand.
In Een Midzomernachtsdroom is Hermia ongehoorzaam aan haar vader door te weigeren Demetrius als haar echtgenoot te accepteren. In plaats daarvan kiest ze voor een romance met Lysander, en is ze bereid daarvoor een mogelijk doodvonnis onder ogen te zien. Haar motieven worden geleid door emotie, en niet door rede. De verwarring wordt alleen maar groter door Helena’s uitspraak “liefde kijkt niet met de ogen, maar met het verstand”, terwijl Hermia’s daden het tegendeel suggereren. Op deze manier leggen Shakespeares komedies op geestige wijze de tegenstrijdigheden bloot die inherent zijn aan het menselijk gedrag. Kortom, het gaat allemaal om het kiezen tussen wat je hart wil, en wat je verstand zegt, en daarin ligt de humor.
Het lot en het fantastische
Shakespeare’s komedies beroepen zich graag op het bovennatuurlijke en hebben de neiging om mensen af te schilderen als louter speelballen in een of ander groot mystiek spel. De feeën Puck en Oberon in Een midzomernachtsdroom spelen gedurende het hele stuk op ondeugende wijze met de emoties van de personages, zodat alles wat de personages meemaken wordt geïnterpreteerd als het gevolg van de ondeugende listen van magische wezens. Of het nu door strijd of volharding komt, alle onthullingen van personages in Shakespeare’s komedies worden gezien als het gevolg van gebeurtenissen die buiten de controle van de mens liggen, of zelfs buiten ons sterfelijk begrip, en daarom vindt het publiek het vandaag de dag nog steeds grappig.
In een ander geval is het gebruik van magie om iemands gedachten werkelijkheid te laten worden, het moment dat de aanzet geeft tot The Tempest, want zonder Prospero’s bemoeienis zou er geen schipbreuk zijn en zou Viola dus nooit in Illyria zijn aangekomen. Ook hier wordt magie beschouwd als de onzichtbare drijfveer van de menselijke strijd, een katalysator die de personages dwingt te worstelen met de kleine ironieën van het leven, en wel zo dat er vaak humor ontstaat. Aangezien komedies gelukkig eindigen, zou je kunnen zeggen dat eind goed al goed is (vergeef me de verwijzing), ondanks de ingewikkelde machinaties van het lot, maar Shakespeare’s komedies vertrouwen vaak op het fantastische om een verklaring te bieden voor de ingewikkelde gang van zaken in onze dagelijkse worstelingen.
Idyllische omgevingen
Het is opmerkelijk hoeveel omgevingen in Shakespeare’s komedies idyllische en bijna fantastische omgevingen krijgen – er is het Bos van Ardennen in As You Like It, een betoverd bos buiten de stad Athene in A Midsummer Night’s Dream, en het mysterieuze eiland Illyria in Twelfth Night. Elke locatie is door Shakespeare zorgvuldig tot leven gewekt om perfectie weer te geven – landen die alleen de wereld uitbeelden zoals wij die zouden willen, oases van rust en rijkdom aan natuur. Dit is natuurlijk geen toeval van Shakespeare.
De belangrijkste reden waarom Shakespeare zijn komedies graag op bijna paradijselijke locaties afspeelde, is dat er in deze toneelstukken vaker wel dan niet dingen misgaan. Er worden fouten gemaakt, er zijn complicaties te over, er ontstaan altijd misverstanden, dus als het publiek ziet hoe personages die in het paradijs leven ook ongelukken maken, onderstreept dat alleen maar de komedie. Tenslotte, als dingen mis kunnen gaan in schijnbaar perfecte werelden, wordt dat vreemd genoeg troostend voor degenen onder ons die in de echte wereld leven. Daarom vinden velen Shakespeare’s komedies vandaag de dag zo resonerend, omdat het bewijst dat als dingen te mooi lijken om waar te zijn, ze dat waarschijnlijk ook zijn.
Scheiding en verzoening
Natuurlijk is liefde het centrale thema in de meeste toneelstukken van Shakespeare, maar in komedies zijn ze nog meer uitgesproken. Met name het idee van geliefden die gescheiden worden – zoals Berowne en Rosaline in Love’s Labour’s Lost – is een vaak terugkerend element in een Shakespeareaanse komedie. Waar er scheiding is, is er natuurlijk ook verzoening, dus het is niet verwonderlijk als we geliefden zien herenigen, hoewel in sommige gevallen de reis naar dat punt moeizaam kan zijn en beladen met onzekerheid, vooral als er travestie in het spel is.
De meest interessante en inzichtelijke voorstelling van liefde in een Shakespeareaanse komedie is misschien wel in Much Ado About Nothing, waar Benedick en Beatrice het grootste deel van het stuk met elkaar overhoop liggen. Sommigen zouden zelfs zo ver gaan om te zeggen dat ze elkaar haten, waarbij elk personage littekens heeft van voorbije relaties die ertoe geleid hebben dat ze het idee van liefde helemaal hebben verworpen. In de slotakte beseffen ze natuurlijk dat ze verliefd zijn en trouwen ze. De ontwikkeling van Benedick en Beatrice van wederzijdse haat naar romantische liefde is een ironisch maar waarachtig inzicht in hoe veel echte romances zich ontwikkelen, en het blijft een bewijs van Shakespeare als waarnemer van hoe menselijke relaties werken.
Happy Endings
Ten slotte, maar misschien wel het meest cruciaal, is een van de meest opmerkelijke elementen van een Shakespeareaanse komedie een happy end. In tegenstelling tot tragedies, die altijd met de dood eindigen, eindigden Shakespeare’s komedies op een feestelijke manier, vaak met liefde en huwelijk als de grootste aandachtspunten. Voor moderne ogen kan dit afgezaagd lijken, gezien hoe cynisch moderne lezers kunnen zijn over de valkuilen van het heilige huwelijk. Voor die tijd was het huwelijk echter een symbolische gebeurtenis, niet alleen een middel om eenheid en een hoger doel te bereiken, maar ook om een oplossing te bieden voor de ellende van het leven. Uiteindelijk was het voor Shakespeare een middel om hoopvol te eindigen.
In toneelstukken die een beroep doen op het bovennatuurlijke, kan een gelukkig einde ook het gevolg zijn van deus ex machina. Dit staat bekend als ‘god in de machine’ en verwijst als een literair hulpmiddel naar gevallen waarin een verhaal wordt afgesloten dankzij een kunstmatige maar volstrekt onwaarschijnlijke gebeurtenis, alsof God met een toverstaf heeft gezwaaid om de losse eindjes aan elkaar te knopen. Dit is te zien in As You Like It, waar de belangrijkste antagonist, hertog Frederik, door een religieuze man wordt overgehaald zijn macht op te geven, waardoor Shakespeare’s hoofdpersonen kunnen trouwen en nog lang en gelukkig leven. Uiteindelijk moet men happy end in Shakespeare’s komedies interpreteren als zijn manier om de verwarring op te lossen die zijn personages in de loop van zijn stukken ervaren. In wezen is het een vorm van een komische ontknoping.
Al met al zijn de elementen van Shakespeare’s komedie ontelbaar en zelfs vandaag de dag zijn er nog vele aspecten aan zijn toneelstukken die we zouden kunnen analyseren en ontleden. Wat echter het duidelijkst is, is dat Shakespeare’s begrip van de gecompliceerde interacties tussen mensen de basis heeft gelegd voor de meeste komische vertellingen. Shakespeare’s komedies onderzoeken hoe ervaringen niet noodzakelijkerwijs zijn zoals we ze waarnemen; ze vinden humor in het nadenken over hoe lijden het gevolg kan zijn van redenen buiten onze controle; en ze leggen de ironie bloot in hoe rationeel denken in schril contrast staat met de verlangens van ons hart. Om die redenen is het gemakkelijk te begrijpen waarom zijn toneelstukken een tijdloze aantrekkingskracht hebben behouden, en voor schrijvers valt er nog veel te leren.
