Erich Fromm

Erich Fromm (23 maart 1900 – 18 maart 1980) was een internationaal bekende Duits-Amerikaanse psycholoog en humanistisch filosoof. Zijn psychologische theorieën, hoewel voortgekomen uit de Freudiaanse psychoanalyse, richtten zich op het zelf als een sociaal wezen, dat het vermogen tot rede en liefde gebruikt om verder te gaan dan instinctief gedrag.

Fromm geloofde dat mensen verantwoordelijk moeten zijn voor hun eigen morele beslissingen, en zich niet alleen moeten houden aan normen die worden opgelegd door autoritaire systemen. In dit aspect van zijn denken werd hij beïnvloed door de ideeën van Karl Marx – in het bijzonder het vroege “humanistische” denken van Marx – en in zijn filosofische werk werd hij geassocieerd met wat bekend werd als de Frankfurter Schule van kritische denkers. Fromm verwierp geweld en geloofde dat door empathie en compassie menselijke wezens boven het instinctieve gedrag van de rest van de natuur kunnen uitstijgen; dit spirituele aspect van zijn denken kan een erfenis zijn van zijn Joodse achtergrond en Talmoedische opvoeding, hoewel Fromm niet in de traditionele Joodse God geloofde.

Fromm’s belangrijkste invloed blijft op het gebied van de humanistische psychologie, ook al distantieerde hij zich van de grondlegger ervan, Carl Rogers. Zijn The Art of Loving blijft een populaire bestseller omdat mensen zoeken naar de betekenis van “ware liefde,” een concept dat zo diep zit dat de oppervlakte ervan misschien wel alles is wat Fromm’s werk kon onthullen.

Leven

Erich Fromm werd geboren op 23 maart 1900 in Frankfurt-am-Main, dat in die tijd deel uitmaakte van het Pruisische keizerrijk. Erich groeide op als enig kind in een orthodox joods gezin. Twee van zijn overgrootvaders van vaderszijde en zijn grootvader van vaderszijde waren rabbijnen. De broer van zijn moeder was een gerespecteerd Talmoedisch geleerde.

Op 13-jarige leeftijd begon Fromm met zijn Talmoedische studies, die veertien jaar zouden duren en gedurende die tijd werd hij blootgesteld aan socialistische, humanistische en Hasidische gedachten. Hoewel vroom religieus, was zijn familie betrokken bij de handel, zoals de meeste Joodse families in Frankfurt waren. Fromm beschreef zijn jeugd als opgroeiend in twee verschillende werelden, de traditionele Joodse en de moderne commerciële. Toen hij 26 was, verwierp hij religie omdat hij vond dat het te veel verdeeldheid zaaide. Toch droeg hij zijn vroege herinneringen met zich mee, onder de indruk van de boodschappen van de Talmoed over mededogen, verlossing en messianistische hoop.

Twee gebeurtenissen in zijn vroege leven hadden ernstige gevolgen voor zijn kijk op het leven. De eerste, op 12-jarige leeftijd, was de zelfmoord van een jonge vrouw die een vriendin van de familie was. Haar leven had veel goede eigenschappen, maar toch kon ze het geluk niet vinden. De tweede, op 14-jarige leeftijd, was het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Fromm was er getuige van dat veel normaal gesproken zachtaardige mensen haatdragend en moordzuchtig werden. De zoektocht naar de oorzaak van zelfmoord en oorlogszucht ligt ten grondslag aan veel van Fromm’s denken.

In 1918 begon Erich Fromm zijn studie in Duitsland, aan de Johann Wolfgang Goethe Universiteit in Frankfurt-am-Main, te beginnen met twee semesters jurisprudentie. Tijdens het zomersemester van 1919 studeerde Fromm aan de Universiteit van Heidelberg, waar hij overstapte om sociologie te studeren onder Alfred Weber (broer van Max Weber), Karl Jaspers, en Heinrich Rickert. Fromm promoveerde in 1922 aan de Universiteit van Heidelberg in de sociologie, en voltooide zijn psychoanalytische opleiding in 1930 aan het Psychoanalytisch Instituut in Berlijn. In datzelfde jaar begon hij zijn eigen klinische praktijk en trad hij toe tot het Instituut voor Sociaal Onderzoek in Frankfurt.

Na de machtsovername door de Nazi’s in Duitsland, verhuisde Fromm naar Genève, Zwitserland en in 1934, naar de Columbia Universiteit in New York. Nadat hij Columbia had verlaten, hielp hij in 1943 bij de oprichting van de New Yorkse afdeling van de Washington School of Psychiatry. In 1945 hielp hij bij de oprichting van het William Alanson White Institute of Psychiatry, Psychoanalysis, and Psychology.

Fromm was drie keer getrouwd. Zijn eerste vrouw was Frieda Reichmann, een psychoanalytica die een goede reputatie verwierf door haar effectieve klinische werk met schizofrenen. Hun huwelijk eindigde in een scheiding in 1933, maar Fromm erkende dat hij veel van haar geleerd had. Op 43-jarige leeftijd trouwde Fromm met Henni Gurland. Zij verhuisden in 1950 naar Mexico Stad vanwege haar gezondheidsproblemen, maar zij stierf in 1952. Een jaar na haar dood trouwde Fromm met Annis Freeman.

Toen Fromm in 1950 naar Mexico-Stad verhuisde, werd hij professor aan de Universidad Nacional Autónoma de Mexico (UNAM) en richtte een psychoanalytische sector van de medische school op. Hij doceerde aan de UNAM tot aan zijn pensionering in 1965. Fromm was ook hoogleraar psychologie aan de Michigan State University van 1957 tot 1961 en diende als adjunct hoogleraar psychologie aan de graduate division of Arts and Sciences aan de New York University. In 1974 verhuisde hij naar Muralto, Zwitserland. Hij stierf in zijn huis in 1980, vijf dagen voor zijn tachtigste verjaardag. Gedurende zijn hele leven hield Fromm er een eigen klinische praktijk op na en publiceerde hij een reeks boeken, waarvan De kunst van het liefhebben (1956), dat internationaal succes oogstte, het populairste was.

Psychologische theorie

Beginnend met zijn eerste baanbrekende werk, Escape from Freedom (in Engeland bekend als The Fear of Freedom), voor het eerst gepubliceerd in 1941, waren Fromm’s geschriften evenzeer opmerkelijk vanwege hun sociale en politieke commentaar als vanwege hun filosofische en psychologische onderbouwing. Zijn tweede baanbrekende werk, De mens voor zichzelf: An Inquiry into the Psychology of Ethics, voor het eerst gepubliceerd in 1947, was een voortzetting van Escape from Freedom. Samen schetsten deze boeken Fromm’s theorie van het menselijk karakter, dat een natuurlijk uitvloeisel was van Fromm’s theorie van de menselijke natuur. Fromm’s meest populaire boek was De kunst van het liefhebben, een internationale bestseller die voor het eerst gepubliceerd werd in 1956, waarin de theoretische principes van de menselijke aard uit Ontsnappen aan vrijheid en De mens voor zichzelf werden herhaald en aangevuld, principes die in veel van Fromm’s andere belangrijke werken opnieuw aan de orde kwamen.

Centraal in Fromm’s wereldbeeld was zijn concept van het zelf als sociaal karakter. Fromm zag het fundamentele menselijke karakter voortkomen uit onze existentiële frustratie deel uit te maken van de natuur, terwijl we boven de natuur moeten uitstijgen door ons redeneringsvermogen en vermogen om lief te hebben. De vrijheid om unieke individuen te zijn is beangstigend, dus neigen menselijke wezens ertoe zich over te geven aan autoritaire systemen. Fromm prees de deugden van mensen die zelfstandig actie ondernemen en de rede gebruiken om hun eigen morele waarden vast te stellen in plaats van zich te houden aan autoritaire normen.

Mensen zijn geëvolueerd tot wezens die zich bewust zijn van zichzelf, hun eigen sterfelijkheid en hun machteloosheid tegenover de krachten van de natuur en de maatschappij, en niet langer verenigd zijn met het universum zoals zij dat waren in hun instinctieve, pre-menselijke bestaan als dieren. Volgens Fromm is het besef van een onverbonden menselijk bestaan de bron van alle schuld en schaamte, en de oplossing voor deze existentiële tweedeling wordt gevonden in de ontwikkeling van iemands uniek menselijke vermogens van liefde en rede.

Fromm onderscheidde zijn begrip van liefde zodanig van populaire opvattingen over liefde, dat zijn verwijzing naar dit begrip bijna paradoxaal was. Fromm beschouwde liefde eerder als een interpersoonlijk, creatief vermogen dan als een emotie, en hij onderscheidde dit creatieve vermogen van wat hij beschouwde als verschillende vormen van narcistische neuroses en sado-masochistische neigingen die algemeen worden voorgehouden als bewijs van “ware liefde”. Fromm beschouwde de ervaring van “verliefd worden” als een bewijs van iemands onvermogen om de ware aard van liefde te begrijpen, waarvan hij geloofde dat die altijd de gemeenschappelijke elementen van zorg, verantwoordelijkheid, respect en kennis had. Fromm beweerde ook dat weinig mensen in de moderne maatschappij respect hadden voor de autonomie van hun medemensen, veel minder voor de objectieve kennis van wat andere mensen werkelijk wilden en nodig hadden.

Fromm verwees vaak naar voorbeelden uit de Talmoed om zijn ideeën te illustreren, maar met interpretaties die verre van traditioneel waren. Fromm gebruikte het verhaal van Adam en Eva als een allegorische verklaring voor de menselijke biologische evolutie en existentiële angst, door te beweren dat toen Adam en Eva aten van de “Boom der Kennis,” zij zich bewust werden van zichzelf als afgescheiden van de natuur, terwijl ze er nog steeds deel van uitmaakten. Door een marxistische draai aan het verhaal te geven, interpreteerde hij de ongehoorzaamheid van Adam en Eva als een gerechtvaardigde rebellie tegen een autoritaire God. De oplossing van de menselijke conditie, volgens Fromm, kan geen inbreng van de Almachtige of enige andere bovennatuurlijke bron inhouden, maar alleen door onze eigen inspanningen om verantwoordelijkheid voor ons leven te nemen. In een ander voorbeeld wees Fromm op het verhaal van Jona, die de inwoners van Nineve niet wilde redden van de gevolgen van hun zonde, als demonstratief voor zijn overtuiging dat de kwaliteiten van zorg en verantwoordelijkheid over het algemeen afwezig zijn in de meeste menselijke relaties.

In een addendum bij zijn boek Het hart van de mens: zijn genialiteit voor goed en kwaad, schreef Fromm als onderdeel van zijn beroemde Humanistische Credo:

Ik geloof dat de mens die voor vooruitgang kiest een nieuwe eenheid kan vinden door de ontwikkeling van al zijn menselijke krachten, die in drie richtingen tot stand komen. Deze kunnen afzonderlijk of gezamenlijk worden voorgesteld: (liefde voor het leven), liefde voor de mensheid en de natuur, en onafhankelijkheid en vrijheid. (ca. 1965)

Politieke ideeën en activiteiten

Het hoogtepunt van Fromm’s sociale en politieke filosofie was zijn boek The Sane Society, gepubliceerd in 1955, waarin hij pleitte voor een humanistisch, democratisch socialisme. Voornamelijk voortbouwend op de vroege werken van Karl Marx, probeerde Fromm opnieuw het ideaal van persoonlijke vrijheid te benadrukken, dat ontbrak in het meeste Sovjet Marxisme, en vaker te vinden was in de geschriften van libertaire socialisten en liberale theoretici. Fromm’s socialisme verwierp zowel het Westerse kapitalisme als het Sovjet communisme, die hij zag als ontmenselijkende en bureaucratische sociale structuren die resulteerden in een vrijwel universeel modern fenomeen van vervreemding. Hij werd een van de grondleggers van het Socialistisch Humanisme, dat de vroege geschriften van Marx en diens humanistische boodschappen promootte bij het Amerikaanse en West-Europese publiek. Zo publiceerde Fromm in het begin van de jaren zestig twee boeken over het denken van Marx (Marx’s Concept of Man en Beyond the Chains of Illusion: Mijn ontmoeting met Marx en Freud). Om de Westerse en Oosterse samenwerking tussen Marxistische Humanisten te stimuleren, publiceerde Fromm een verzameling artikelen getiteld Socialist Humanism: An International Symposium in 1965.

Periodiek was Fromm actief in de Amerikaanse politiek. Hij sloot zich aan bij de Socialistische Partij van Amerika in het midden van de jaren ’50, en deed zijn best om hen te helpen een alternatief standpunt te bieden voor het heersende “McCarthyisme” van die tijd, een standpunt dat het best tot uitdrukking kwam in zijn document uit 1961, Kan de mens overwinnen? An Inquiry into the Facts and Fictions of Foreign Policy. Als mede-oprichter van SANE was Fromm’s sterkste politieke interesse echter de internationale vredesbeweging, die streed tegen de nucleaire bewapeningswedloop en de Amerikaanse betrokkenheid bij de oorlog in Vietnam. Nadat hij Eugene McCarthy’s verloren kandidatuur voor de Democratische presidentsverkiezingen van 1968 had gesteund, trok Fromm zich min of meer terug van het Amerikaanse politieke toneel, hoewel hij in 1974 een document schreef met de titel Opmerkingen over het beleid van Détente voor een hoorzitting gehouden door de Senaatscommissie voor Buitenlandse Betrekkingen.

Erfenis

Fromm heeft als psycholoog geen substantiële nalatenschap nagelaten. Zijn wens om de Freudiaanse theorie te baseren op meer empirische gegevens en methoden werd beter vervuld door anderen, zoals Erik Erikson en Anna Freud. Fromm wordt soms genoemd als een stichter van de Neo-Freudianen, maar wordt weinig erkend voor enige invloed op hen. Zijn ideeën over psychotherapie waren van invloed op het gebied van de humanistische benaderingen, maar hij bekritiseerde Carl Rogers en anderen zozeer dat hij zich van hen afzonderde. Zijn persoonlijkheidstheorie wordt gewoonlijk niet besproken in leerboeken over persoonlijkheid.

Zijn sociaal-politieke invloed eindigde met zijn hedendaagse activiteiten in de Amerikaanse politiek van de jaren zestig en begin jaren zeventig.

Hoewel zijn boeken steeds weer herontdekt worden door geleerden die individueel beïnvloed zijn. Vijftien van dergelijke personen vormden in 1985 de International Erich Fromm Society. Deze vereniging, die inmiddels meer dan 650 leden telt, wil wetenschappelijke werken en onderzoeken op basis van Fromms werk aanmoedigen.

Belangrijkste werken

• Fromm, E. 1994. (Oorspronkelijk 1941) Ontsnapping aan de vrijheid. (AKA The Fear of Freedom.) Owl Books. ISBN 0805031499
• Fromm, E. 1947. De mens voor zichzelf: An Inquiry into the Psychology of Ethics.
• Fromm, E. 1950. Psychoanalyse en Religie.
• Fromm, E. 1951. De Vergeten Taal: Het Begrip van Dromen, Sprookjes en Mythen.
• Fromm, E. 1955. De gezonde samenleving.
• Fromm, E. 1956. De kunst van het liefhebben.
• Fromm, E. 1959. De Missie van Sigmund Freud: een analyse van zijn persoonlijkheid en invloed.
• Fromm, E. 1960. Laat de mens zegevieren: een socialistisch manifest en programma.
• Fromm, E. 1960. Zenboeddhisme en psychoanalyse, met D.T. Suzuki en Richard de Martino.
• Fromm, E. 1961. Marx’s Concept van de Mens.
• Fromm, E. 1961. May Man Prevail? Een onderzoek naar de feiten en ficties van de buitenlandse politiek.
• Fromm, E. 1962. Voorbij de ketenen der Illusie: mijn ontmoeting met Marx en Freud.
• Fromm, E. 1964. Het hart van de mens: zijn genialiteit voor goed en kwaad.
• Fromm, E. 1966. Gij zult zijn als goden
• Fromm, E. 1968. De revolutie van de hoop: Naar een vermenselijkte technologie.
• Fromm, E. 1970. Sociaal karakter in een Mexicaans dorp.
• Fromm, E. 1970. De crisis van de psychoanalyse: Essays over Freud, Marx, en Sociale Psychologie.
• Fromm, E. 1973. De Anatomie van de Menselijke Destructiviteit.
• Fromm, E. 1976. Hebben of zijn.
• Fromm, E. 1984. De arbeidersklasse in Weimar Duitsland. (een psycho-sociale analyse uit de jaren dertig).
• Fromm, E. 1986. Voor de liefde van het leven.
• Fromm, E. 1989. De kunst van het zijn.

Alle links opgehaald 18 augustus 2017.

• Erich Fromm Archief bij het Marxisten.org Internet Archief
• “Liefde & Haar desintegratie” Een fragment uit Fromm’s boek “De kunst van het liefhebben.”
• The Erich Fromm Room Een verzameling artikelen