Help

Wat is de oorsprong van de Engelse taal?

De geschiedenis van het Engels is conventioneel, hoewel misschien te netjes, verdeeld in drie perioden die gewoonlijk Oud Engels (of Angelsaksisch), Midden Engels, en Modern Engels worden genoemd. De vroegste periode begint met de migratie van bepaalde Germaanse stammen van het continent naar Brittannië in de vijfde eeuw na Christus, hoewel er geen gegevens over hun taal van vóór de zevende eeuw bewaard zijn gebleven, en loopt door tot het einde van de elfde eeuw of nog iets later. Tegen die tijd waren het Latijn, het Oud-Noors (de taal van de Viking-invasors), en vooral het Anglo-Normandisch Frans van de dominante klasse na de Normandische verovering in 1066, begonnen het lexicon aanzienlijk te beïnvloeden, en was het goed ontwikkelde verbuigingssysteem dat de grammatica van het Oud-Engels typeert, begonnen af te brokkelen.

Het volgende korte voorbeeld van Oud Engels proza illustreert verschillende van de belangrijke manieren waarop veranderingen het Engels zo hebben veranderd dat we goed moeten zoeken om punten van overeenkomst te vinden tussen de taal van de tiende eeuw en onze eigen taal. Het is afkomstig uit Aelfric’s “Homily on St. Gregory the Great” en gaat over het beroemde verhaal van hoe die paus ertoe kwam missionarissen te sturen om de Angelsaksen tot het christendom te bekeren, nadat hij in Rome Angelsaksische jongens als slaven te koop had gezien:

Eft he axode, hu ðære ðeode nama wære þe hi of comon. Hij was geandwyrd, þæt hi Angle genemnode wæron. Þa cwæð he, “Rihtlice hi sind Angle gehatene, for ðan ðe hi engla wlite habbað, and swilcum gedafenað þæt hi on heofonum engla geferan beon.”

Een paar van deze woorden zullen herkend worden als identiek in spelling met hun moderne equivalentenhe, of, him, for, and, on en de gelijkenis van een paar andere met bekende woorden kan geraden wordennama to name, comon to come, wære to were, wæs to wasmaar alleen diegenen die een speciale studie van het Oud-Engels hebben gemaakt, zullen in staat zijn de passage met begrip te lezen. De betekenis ervan is als volgt:

Opnieuw vroeg hij hoe het volk heette waar zij vandaan kwamen. Er werd hem geantwoord dat zij Angelen heetten. Toen zei hij: “Terecht worden zij Angelen genoemd, omdat zij de schoonheid van engelen hebben, en het is passend dat zij de metgezellen van engelen in de hemel zijn.”

Enkele van de woorden in het origineel zijn in gewijzigde vorm bewaard gebleven, waaronder axode (gevraagd), hu (hoe), rihtlice (terecht), engla (engelen), habbað (hebben), swilcum (zodanig), heofonum (hemel), en beon (zijn). Andere zijn echter uit ons lexicon verdwenen, meestal zonder een spoor na te laten, waaronder verschillende woorden die in het Oudengels heel gewoon waren: eft “again,” ðeode “people, nation,” cwæð “said, spoke,” gehatene “called, named,” wlite “appearance, beauty,” en geferan “companions.” De herkenning van sommige woorden wordt natuurlijk bemoeilijkt door de aanwezigheid van twee speciale tekens, þ, “thorn” genoemd, en ð, “edh” genoemd, die in het Oudengels dienden om de klanken weer te geven die nu met th worden gespeld.

Andere vermeldenswaardige punten zijn het feit dat het voornaamwoordsysteem in de late tiende eeuw nog niet de derde persoon meervoudsvormen omvatte die met th- beginnen: hi verschijnt waar wij they zouden gebruiken. Verschillende aspecten van de woordvolgorde zullen de lezer ook merkwaardig anders voorkomen dan bij ons. Onderwerp en werkwoord worden omgekeerd na een bijwoordþa cwæð he “Then said he” een fenomeen dat niet onbekend is in modern Engels maar nu beperkt is tot enkele bijwoorden zoals never en dat de aanwezigheid van een hulpwerkwoord zoals do of have vereist. In bijzinnen moet het hoofdwerkwoord het laatst zijn, en dus kan een object of een voorzetsel eraan voorafgaan op een manier die niet langer natuurlijk is: þe hi of comon “which they from came,” voor ðan ðe hi engla wlite habbað “because they angels’ beauty have.”

Misschien wel het meest kenmerkende verschil tussen het Oud-Engels en het Nieuw-Engels dat in Aelfric’s zinnen tot uiting komt, is het uitgebreide systeem van verbuigingen, waarvan we nu nog slechts restanten hebben. Zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en zelfs het bepaalde lidwoord worden verbogen naar geslacht, naamval en getal: ðære ðeode “(van) de mensen” is vrouwelijk, genitief en enkelvoud, Angle “Angles” is mannelijk, accusatief en meervoud, en swilcum “such” is mannelijk, datief en meervoud. Het systeem van verbuigingen voor werkwoorden was ook uitgebreider dan bij ons: zo eindigt habbað “hebben” op het achtervoegsel -að dat kenmerkend is voor meervoudige tegenwoordige aanwijzende werkwoorden. Bovendien waren er twee gebiedende vormen, vier aanvoegende vormen (twee voor de tegenwoordige tijd en twee voor de preterit, of verleden tijd), en verscheidene andere die wij niet meer hebben. Zelfs wanneer het moderne Engels een bepaalde verbuigingscategorie behoudt, is de vorm vaak veranderd. Oud Engels tegenwoordige deelwoorden eindigde op -ende niet -ing, en verleden deelwoorden droegen een voorvoegsel ge- (zoals geandwyrd “antwoordde” hierboven).

De periode van het Midden Engels strekt zich ruwweg uit van de twaalfde eeuw tot de vijftiende. De invloed van het Frans (en Latijn, vaak via het Frans) op het lexicon ging in deze periode door, het verlies van sommige verbuigingen en de reductie van andere (vaak tot een laatste onbeklemtoonde klinker gespeld als -e) versnelde, en er vonden veel veranderingen plaats binnen de fonologische en grammaticale systemen van de taal. Een typische passage in proza, vooral uit de latere periode, ziet er voor ons niet zo vreemd uit als het proza van Aelfric, maar het zal ook niet verward worden met hedendaags schrift. De volgende korte passage komt uit een werk van het einde van de veertiende eeuw, Mandeville’s Travels genaamd. Het is fictie in de vorm van reisliteratuur, en hoewel het uit de pen van een Engelse ridder komt, werd het oorspronkelijk in het Frans geschreven en later vertaald in het Latijn en het Engels. In dit fragment beschrijft Mandeville het land Bactria, dat niet bepaald een uitnodigende plaats lijkt te zijn, aangezien het wordt bewoond door “full yuele folk and full cruell.”

In þat lond are trees þat beren wolle, as þogh it were of scheep; where men make clothes, and all þing þat may be made of wolle. In die contree waren vele ipotaynes, die soms in het water en soms op de pond woonden; en ze waren half mens en half paard, zoals ik al eerder heb gezegd; en ze aten mannen, als ze hen konden pakken. En er zijn bergen en rivieren, die vol zijn met water, drie meren meer dan het water van de zee. In dat contré zijn veel griffioenen, meer dan in enig ander contree. Men zegt dat het lichaam naar voren is gericht als een gleuf, en naar achteren als een lier, en men zegt dat het van dat vlees is. Maar de griffioen heeft een groter en sterker lichaam, namelijk acht lianen, van dezelfde lianen als deze helft; en groter en sterker dan honderd enkels, zoals wij die onder elkaar hebben. For o griffoun þere will bere fleynge to his nest a gret hors, 3 if he may fynde him at the poynt, or two oxen 3oked togidere, as þei gon at the plowgh.

De spelling is vaak eigenaardig naar moderne maatstaven en zelfs inconsistent binnen deze paar zinnen (contré en contree, o en a , þanne en þan, bijvoorbeeld). Bovendien is er in de oorspronkelijke tekst naast doorn nog een oud teken 3, “yogh” genaamd, om moeilijkheden te maken. Het kan verschillende klanken weergeven, maar hier kan het worden beschouwd als equivalent van y. Zelfs de oudere spellingen (inclusief die waar u staat voor v of vice versa) zijn echter herkenbaar, en er zijn slechts een paar woorden zoals ipotaynes “nijlpaarden” en sithes “tijden” die helemaal uit de taal zijn verdwenen.

We kunnen een paar woorden en uitdrukkingen opmerken die betekenissen hebben die niet meer gebruikelijk zijn, zoals byttere “zoutig”, o this half “aan deze kant van de wereld”, en at the poynt “bij de hand”, en het effect van de eeuwenlange dominantie van het Frans op de woordenschat is duidelijk in veel bekende woorden die niet voor hadden kunnen komen in Aelfrics geschrift, zelfs als zijn onderwerp ze had toegestaan, woorden als contree, ryueres, plentee, egle, en lyoun.

In het algemeen komt de woordvolgorde nu heel dicht bij die van onze tijd, hoewel we constructies opmerken als hath the body more gret en three sithes more þan is the water of the see. We zien ook dat de werkwoorden in de tegenwoordige tijd nog steeds een meervoudsvorm hebben, zoals in beren, dwellen, han en ben, en dat de nominatief þei het hi van Aelfric in de derde persoon meervoud heeft vervangen, maar dat de vorm voor voorwerpen nog steeds hem is.

Hoewel het aantal verbuigingen voor zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en werkwoorden sterk is verminderd, en in de meeste opzichten staat Mandeville dichter bij modern dan bij oud-Engels.

De periode van het Modern Engels strekt zich uit van de zestiende eeuw tot onze tijd. Het eerste deel van deze periode zag de voltooiing van een revolutie in de fonologie van het Engels die was begonnen in het late Middelengels en die effectief het voorkomen van de klinker fonemen herverdeelde tot iets wat hun huidige patroon benadert. (Mandeville’s Engels zou ons nog minder vertrouwd in de oren geklonken hebben dan het eruit ziet.)

Andere belangrijke vroege ontwikkelingen zijn het stabiliserende effect van de drukpers op de spelling en het begin van de directe invloed van het Latijn en, in mindere mate, het Grieks op het lexicon. Later, toen het Engels in contact kwam met andere culturen over de hele wereld en zich onderscheidende dialecten van het Engels ontwikkelden in de vele gebieden die Groot-Brittannië gekoloniseerd had, leverden talrijke andere talen kleine maar interessante bijdragen aan onze woordenvoorraad.

Het historische aspect van het Engels omvat werkelijk meer dan de drie ontwikkelingsfasen die zojuist zijn besproken. Het Engels heeft wat men zou kunnen noemen ook een prehistorie. Zoals we hebben gezien, is onze taal niet zomaar ontstaan; zij werd van het continent meegebracht door Germaanse stammen die geen schrift hadden en dus ook geen verslagen achterlieten. Filologen weten dat zij een dialect gesproken moeten hebben van een taal die West-Germaans genoemd kan worden en dat andere dialecten van deze onbekende taal de voorouders moeten zijn geweest van talen als het Duits, het Nederlands, het Nederduits en het Fries. Zij weten dit op grond van bepaalde systematische overeenkomsten die deze talen met elkaar delen, maar niet met, bijvoorbeeld, het Deens. Zij hebben echter op de een of andere manier moeten reconstrueren hoe die taal was in zijn lexicon, fonologie, grammatica en semantiek, zo goed als zij kunnen door middel van verfijnde vergelijkingstechnieken die vooral in de vorige eeuw zijn ontwikkeld.

Ook omdat oude en moderne talen als Oud-Noors en Gotisch of IJslands en Noors punten gemeen hebben met Oud-Engels en Oud-Hoogduits of Nederlands en Engels die ze niet delen met Frans of Russisch, is het duidelijk dat er een vroegere niet-geregistreerde taal was die gewoonweg Germaans genoemd kan worden en die op dezelfde manier gereconstrueerd moet worden. Nog eerder was het Germaans slechts een dialect (de voorouders van het Grieks, Latijn en Sanskriet waren drie andere van dergelijke dialecten) van een taal die conventioneel Indo-Europees wordt genoemd, en dus is het Engels slechts een relatief jong lid van een oude taalfamilie waarvan de nakomelingen een behoorlijk deel van de wereldbol bestrijken.