Kruisboog, toonaangevend projectielwapen uit de Middeleeuwen, bestaande uit een korte boog die dwars op een kolf, oorspronkelijk van hout, was bevestigd; het had een gleuf om het projectiel te geleiden, meestal een grendel genoemd, een drijfveer om de pees in de gespannen stand te houden, en een trekker om hem los te laten. De kruisboog, of arbalest, was een belangrijke technische verwezenlijking die nog het voordeel had dat zij door het Concilie van Lateranen in 1139 werd verboden (althans voor gebruik tegen christenen). De oorsprong van het wapen is onduidelijk, maar het verscheen voor het eerst in Europa in de technologisch geavanceerde Italiaanse steden van de 10e en 11e eeuw. De verwoestende kracht die hem zo gevreesd maakte, kwam voort uit de vervanging van hout door metaal (smeedijzer of zacht staal) bij de constructie. De metalen boog, relatief kort, werd op een van de twee manieren gebogen. In de vroegere versie plaatste de boogschutter het wapen op de grond, de boog naar beneden en de kolf, of het kruis, rechtop. Hij zette zijn voet in een stijgbeugel in het onderste deel van de kolf, boog voorover, ving de pees in een haak die aan zijn gordel hing, richtte zich op, en bracht de pees in de vergrendeling in de groef van de kolf. In de tweede versie werd de stijgbeugel nog steeds gebruikt, maar een handzwengel of lier trok de pees terug. Een kleine hendel zorgde ervoor dat de korte grendel, of quarrel, vrijkwam. Deze kon maliënkolders doorboren en had een bereik tot 300 meter (1.000 voet).
In bruikleen van de West Point Museum Collections, United States Military Academy
Ondanks de introductie van de Engelse (of Welshe) longbow, met zijn snellere vuursnelheid, bleef de kruisboog zijn heerschappij als oppermachtig handraketwapen voortzetten tot, en zelfs nog lange tijd na, de introductie van vuurwapens. Het grote voordeel van de kruisboog was dat er geen bijzondere kracht nodig was om hem doeltreffend te hanteren. Behalve aan zijn kracht dankte hij zijn lange succes ook aan zijn veelzijdigheid (hij kon worden afgevuurd vanuit een liggende positie of van achter een borstwering) en zijn minder omvangrijke munitie. De langzamere vuursnelheid (vergeleken met de lange boog) kan in sommige situaties ook een voordeel zijn geweest. Pas aan het einde van de 15e eeuw maakte de kruisboog definitief plaats voor de harquebus. De verdiensten van de kruisboog zijn in de moderne tijd aangetoond door sportbeoefenaars die er groot wild mee hebben bejaagd, hoewel het gebruik ervan in sommige rechtsgebieden verboden is. Zie ook pijl en boog; boogschieten.
