- 1 Zo valt op te merken dat de verkiezingscampagnes van de liberalen vóór 1914 een bewuste (…)
1Het uitgangspunt voor dit artikel komt voort uit de vragen die mijn studenten mij voortdurend stelden en de problemen die zij hadden om te begrijpen wat de Liberale Partij precies was en waar deze te plaatsen was in het algemene politieke kader van die tijd. Deze moeilijkheden worden nog verergerd door de veelvuldige verwarring tussen liberaal en liberaal en de verwarring tussen wat liberaal in het Engels betekent en wat het in het Frans betekent. Er worden vaak vragen gesteld als “was het een partij van links?”, “Wat is een partij van het centrum? En als zij in het centrum moet worden geplaatst, wat zijn dan de andere referentiepunten aan de hand waarvan wij dit centrum kunnen bepalen en positioneren? Gezien het driepartijenstelsel dat zich in de jaren van dit programma heeft ontwikkeld (en dit probleem werd nog verergerd door het kiesstelsel op basis van eerst stemmen), hoe konden, en kunnen, de liberalen een duidelijke identiteit creëren of vasthouden; hoe kunnen zij een identiteit ontwikkelen die zich onderscheidt van die van hun rivalen? En welke identiteit was dat precies? Het kan zijn dat er voordelen aan verbonden zijn om dit juist niet te doen, dat de Liberale Partij, of welke andere politieke partij dan ook, er baat bij kan hebben gehad om de onduidelijkheden over haar identiteit niet op te helderen; dat zij door het vervagen (opzettelijk of bij gebrek aan beter) van de scheidslijnen tussen de Liberale Partij en haar rivalen een breder net kon uitwerpen en alle geledingen van de samenleving kon bereiken.1
2Het is misschien begrijpelijk dat studenten een mooi eenvoudig antwoord op deze vragen willen hebben. Dat ze de liberale partij die ze bestuderen in een handig hokje kunnen plaatsen, naast, links of rechts van andere hokjes, met duidelijke scheidslijnen ertussen, en met een keurig etiket op elk van die hokjes. Maar natuurlijk is het niet zo eenvoudig. Wat vrij eenvoudige en ongecompliceerde vragen lijken, zijn in feite zeer complex. En ze kunnen ook nooit zo eenvoudig zijn. Om te beginnen komt de eerste moeilijkheid voort uit het feit dat de grondstoffen waarmee we werken wanneer we het over de liberale partij hebben, complex zijn en voortdurend verschuiven. En het is moeilijk om ze goed in de hand te houden. Ze lijken vaak door onze vingers te glippen als we ze proberen vast te pakken. In veel opzichten hebben de Liberalen zelf nooit geweten wat ze werkelijk zijn. Een mogelijke oplossing om althans enige duidelijkheid te krijgen, zou kunnen zijn dat we iets anders hebben om de liberale partij aan af te meten, een spiegel om haar in te spiegelen, of een tegenpool om ons in staat te stellen de verschillen te laten zien, om te zeggen wat de liberale partij was door te zeggen wat zij niet was. Dit helpt echter niet altijd wanneer de beschikbare ‘anderen’, hier de Conservatieve en de Labourpartij, zelf vaak net zo onduidelijk zijn in hun eigen identiteit als de liberalen.
3Deze debatten zijn op het moment van schrijven (maart 2011) natuurlijk volop in het nieuws. En deze “agrégation”-kwestie komt op het juiste moment en we kunnen gemakkelijk, en ik zou willen stellen dat we dat moeten doen, proberen vergelijkingen te trekken tussen de situatie van vandaag en die van honderd jaar geleden. Overigens blijkt hieruit ook duidelijk dat de politici van vandaag, en wij allemaal, een beetje van onze geschiedenis moeten afweten. Tony Blair heeft gevraagd dat de geschiedenis zijn rechter zou zijn over het Irak-fiasco; misschien zou hij, zoals Lord Morgan en anderen ten tijde van de oorlog schreven, wat meer tijd moeten nemen om de geschiedenis zelf te bestuderen. Misschien kan hetzelfde gezegd worden van Nick Clegg (ik heb geen idee van de mate waarin Nick Clegg of de huidige Liberaal-Democraten de geschiedenis van hun partij kennen – en natuurlijk is de inzet voor de toekomst van hun partij nauwelijks te vergelijken met de gebeurtenissen in Irak). Maar er zijn zeker parallellen te trekken. Of er conclusies kunnen worden getrokken en lessen kunnen worden geleerd, zullen we zeer binnenkort zien.
De identiteit van de liberale partij. Enkele pogingen tot een definitie
4We zouden uren kunnen discussiëren over wat liberalisme nu precies betekent en we moeten heel voorzichtig zijn met de manieren waarop we deze term gebruiken. Het Oxford English Dictionary geeft de volgende definitie: “grootmoedig, open van geest, onbevooroordeeld, gunstig voor democratische hervormingen”. Het modernere Longman woordenboek heeft er bijna niets over te zeggen en zijn definitie is zo losjes dat ze weinig hulp biedt: liberalisme gedefinieerd als “bereid om de ideeën, meningen en gevoelens van andere mensen te begrijpen en te respecteren… geleidelijke politieke en sociale veranderingen te steunen of toe te staan… mensen of organisaties veel politieke of economische vrijheid te gunnen”. De definitie van dezelfde bron van een liberaal als eenvoudigweg een lid van de liberale partij is nog minder behulpzaam. Wanneer we kijken naar enkele Franse woordenboeken, dan definieert de Petit Robert liberaal als “favorable aux libertés individuelles, dans le domaine politique, économique et social”, en als strijdig met autocratie, dictatoriaal, dirigistisch, fascistisch, totalitair, despotisme, absolutisme, socialisme en étatisme. Liberalen zijn “partisans de la liberté politique, de la liberté de conscience”, liberalisme als het “ensemble des doctrines qui tendent à garantir les libertés individuelles dans la société” of als een klassieke economische doctrine “prônant la libre entreprise, la libre concurrence et le libre jeu des initiatives individuelles” synoniem met kapitalisme en individualisme; “Le libéralisme préconise la liberté du travail et des échanges (cf. laissez faire). Le libéralisme s’opposée à l’intervention de l’État, à la constitution de monopoles privés”. Deze definities kunnen een uitgangspunt voor het debat vormen, maar zij brengen ons niet ver en geven slechts de meest brede van duidelijk aanwijsbare grenzen aan van wat liberaal is en wat niet.
5Het centrale probleem bij het definiëren van het liberalisme komt misschien wanneer wij zijn standpunt ten opzichte van de rol van de staat beschouwen. Hier vinden we de grootste meningsverschillen tussen rivaliserende vormen van liberalisme: voor sommigen een rotsvast geloof in een beperkte rol voor de staat en in het beperkte vermogen van de staat om de aard van de samenleving met succes te veranderen, zelfs als zij dat zou willen, terwijl anderen een veel interventionistischer benadering voorstaan waarin de staat een veel positievere rol op zich zou moeten nemen. Dit is waar de grootste moeilijkheid voor de liberalen en voor de liberale partij altijd heeft gelegen: welke houding moeten zij aannemen ten opzichte van de staat en de rol die deze in de samenleving moet spelen. Net als in het verleden blijven de liberaal-democratische erfgenamen van de liberale partij van Gladstone, Asquith en Lloyd George ook vandaag nog met dezelfde vragen zitten.
6 Deze brede vraag naar de houding die men ten opzichte van de staat moet aannemen, brengt andere, meer specifieke vragen met zich mee over economisch beleid, fiscaal beleid en overheidsuitgaven. Wie moet worden belast, op wie moet de belastingdruk het zwaarst drukken? Hoeveel moet de staat uitgeven en hoe zwaar moet dus de totale belastingdruk voor het land zijn, en hoe en waar moeten de staatsinkomsten dan worden besteed? Welke gebieden moeten als prioritair worden beschouwd? Dezelfde brede vraag met betrekking tot de maatschappij en de staat roept ook essentiële vragen op met betrekking tot het sociaal beleid: wat moet de algemene rol van de staat zijn in het sociaal beleid, met name bij de bestrijding van armoede en ongelijkheid? Moeten deze als onvermijdelijke realiteiten worden aanvaard? Of zelfs, zoals sommige liberalen beweren, als de noodzakelijke motieven en stimulansen voor een levendigere en dynamischere samenleving? Of moet armoede worden behandeld als een “kwaad” dat moet worden uitgeroeid, en zo ja, met welke middelen? En als ongelijkheid binnen aanvaardbare grenzen moet worden gehouden, wat is dan aanvaardbaar of onaanvaardbaar? Wat is, kortom, de rol van de staat in de samenleving in het algemeen? Verdedigen liberalen het principe van een laissez-faire of een interventionistische staat? Welke rol kennen zij naast de staat toe aan de andere actoren : het gezin, de particulieren, de liefdadigheidsinstellingen en de kerken ? Moeten er collectieve of gemeenschappelijke antwoorden worden gezocht op de problemen van de samenleving of ligt de redding in het respect voor het individu met het individualisme als heilige koe? Al deze vragen roepen fundamentele vragen op over de aard en de werking van de samenleving waarop, zoals we hierna zullen zien, de liberale partij zelden of nooit in staat was duidelijke antwoorden te geven of er met één stem over te spreken.
- 2 Friedrich Von Hayek, The Constitution of Liberty, Chicago, University of Chicago Press, 1960, p.408
7Het probleem van de definitie van liberaal en liberalisme is vaak onderkend. De wijze waarop de termen in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en continentaal Europa zijn gebruikt, loopt sterk uiteen. Evenzo hebben zij in de loop der tijd verschillende betekenissen gekregen. Aan de rechterzijde bijvoorbeeld erkende Friedrich von Hayek in The Constitution of Liberty (De grondwet van de vrijheid), gepubliceerd in 1960, dat het gebruik van de term liberaal grote problemen opleverde en hij stelde zich ten doel, zo zei hij, “de term te redden van… zijn misbruik”. Zijn liberalisme was zeker niet dat van het rationalistische continentale liberalisme, noch dat van de Engelse utilitaristen, en nog minder dat van de Britse liberalen van de Liberale Partij sinds Lloyd George. Wat ik “liberalisme” heb genoemd, schreef hij, heeft weinig te maken met enige politieke stroming die vandaag de dag onder die naam doorgaat. In plaats daarvan zag hij zichzelf als een liberaal in de traditie van Burke, Macaulay en Gladstone en verstond hij onder liberalisme “gelegenheid bieden voor vrije groei” en niet “de wereld een vooropgezet rationeel patroon opleggen”.2
8De woorden Liberaal en Liberalisme komen bijna altijd met een of ander voor- of achtervoegsel: “Nieuw” of “Gladstoniaans”, “Asquithiaans” of “Coalitie”, “Unionist”, “Imperialist” en nog veel meer. Wat de hier behandelde periode van 1906 tot 1924 betreft, waren er natuurlijk verschillende liberale “merken” en de rivaliserende persoonlijke merken van Asquith en Lloyd George en hun respectieve aanhangers. Zelfs als we ervan uitgaan dat de verschillen tussen de liberale coalitiepartijen van Lloyd George en de onafhankelijke liberalen van Asquith eerder gebaseerd waren op persoonlijke affiniteiten, of het ontbreken daarvan, en op strategische en partijpolitieke berekeningen dan op fundamentele ideologische of filosofische meningsverschillen, dan nog is het waar dat de liberalen als groep grote moeite hadden om duidelijk te definiëren waar zij voor stonden. Zoals verschillende vooraanstaande historici van de liberale partij hebben opgemerkt, waren de liberalen zelf niet in staat zichzelf te kennen. Er zijn voorbeelden te over van verschillende liberalen om dit te staven. Een typisch voorbeeld is dat van Alexander MacCallum Scott, die van 1910 tot 1922 liberaal parlementslid was geweest en in 1925 (toen hij de liberale partij had verlaten) het volgende zei:
- 3 Geciteerd in Michael Bentley, The Liberal Mind, Cambridge, Cambridge University Press, 1977, blz.207.
De Korinthiërs richtten een altaar op voor de onbekende God. De liberalen richten hun altaar op voor het onbekende principe. Zij schrijven er prijsgedichten op, maar zij kunnen niet zeggen wat het is. Zij zijn bereid martelaar te worden voor hun principes, als zij er maar achter konden komen wat het zijn.’3
De identiteit van de Liberale Partij gedefinieerd in relatie tot een ‘ander’: de Conservatieven en Labour
9Als bovenstaande definities ons geen heel precies beeld geven, en de Liberalen in het eerste kwart van de twintigste eeuw waarschijnlijk ook niet, zouden we dan een ‘ander’ van de Conservatieven of van Labour kunnen gebruiken om te benadrukken wat de Liberalen waren door te wijzen op wat ze niet waren? Er doet zich echter een direct probleem voor waardoor het voor Labour of de Conservatieven moeilijk wordt om dit “andere” te leveren of om een alternatief te zijn waartegen de liberale partij kan worden afgezet en waarmee zij een duidelijk beeld kan geven. Zowel Labour als de Conservatieven waren zelf voortdurend in beweging en wanneer wij trachten hen te definiëren stuiten wij op precies dezelfde moeilijkheden als bij de Liberale Partij. Waar staat een “conservatieve” partij immers voor of een “labour” partij? En zelfs als het zou lukken om ze op een of andere ideologische basis vast te pinnen, om het voetstuk of platform of de sokkel aan te wijzen waarop ze zich baseren, of om in hun partijstatuten of grondwetten – of enige andere vorm van definiërend of oprichtend document of tekst – bewijs te vinden van duidelijke politieke doelstellingen, werden deze dan ooit in de praktijk gebracht toen een van beide partijen in de regering zat?
- 4 Noot van de redactie: de beroemdste is W.S. Churchill die, onder druk van de partij in zijn kiesdistrict (…)
10Hierdoor wordt het eigen beeld en de eigen identiteit van de Liberale Partij des te vager zonder een duidelijk aanwijsbare ‘ander’ waartegenover hun verschillen kunnen worden afgezet. Als de Labourpartij door en door revolutionair rood was geweest en de Conservatieven diep door de wol geverfd blauw, dan hadden de liberalen het misschien gemakkelijker gehad om hun eigen portret te schilderen en overtuigend aan anderen te presenteren. Maar zo waren ze geen van beiden. In plaats daarvan waren de kleuren, de partijfilosofieën, hun verkiezingsprogramma’s, en nog meer het feitelijke beleid van de regeringspartijen, onduidelijk en steeds aan verandering onderhevig. Het pragmatisme van de Labour-partij en de Conservatieve partij had ook invloed op een groot deel van het terrein dat de liberalen als hun eigen terrein wilden opeisen, op wat de liberalen als hun thuisterrein beschouwden. Er waren ook belangrijke elementen van liberalisme in zowel de Conservatieve als de Labourpartij, want onder hun gelederen waren veel ex-Liberalen te vinden die met betrekkelijk gemak de overstap hadden gemaakt van de liberale partij4 en in veel gevallen niet hoefden toe te geven dat zij hun gehechtheid aan wat zij als liberale waarden beschouwden hadden opgegeven.
11 Ondanks deze dubbelzinnige scheidslijnen tussen enerzijds de liberalen en de conservatieven en anderzijds de liberalen en de Labourpartij, bevonden de liberalen zich in een andere politieke positie dan hun twee rivalen. Terwijl de Conservatieven en de Arbeiderspartij een stevig ideologisch fundament hadden (en even belangrijk een electoraal fundament) waarop zij in moeilijke tijden konden terugvallen, vonden de Liberalen hun ideologisch fundament veel te ondiep om hetzelfde te kunnen doen. Zelfs als we aanvaarden, en ik denk dat we dat moeten doen, dat zowel Labour als de Conservatieven even pragmatisch als ideologisch geëngageerd waren, en dat beide bereid waren hun politieke principes te laten verwateren wanneer ze in de regering zaten, dan nog hadden ze een kern van steun die gebaseerd was op bepaalde kernpunten. Loyaliteit aan de Conservatieve en de Labourpartij, of die nu gebaseerd was op klasse of op bepaalde van deze punten, bleek sterker en beter bestand tegen uitdagingen van buitenaf dan het geval was bij de Liberalen. Terwijl de Labour- en de Conservatieve Partij konden terugkeren naar hun fundamentele waarden, waren de minder welomschreven beginselen van de Liberale Partij ontoereikend. Het gevolg was dat de Liberale Partij tegen het begin van de jaren 1920, of zelfs nog eerder, bleef spartelen, gestrand in een ideologisch, en electoraal, niemandsland, onzeker over wie of wat ze waren, stuurloos en niet wetend in welke richting te draaien.
12Deze problemen, die de kern raakten van wat het betekende liberaal te zijn en waar de Liberale Partij voor stond, werden nog verergerd door meer directe moeilijkheden die voortkwamen uit de keuzes waarmee ze in de periode 1906-1924 werden geconfronteerd. Het probleem waarvoor de liberalen zich gesteld zagen, was dat de noodzaak (misschien moeten we zeggen: de verleiding) om samen te werken met de conservatieven of met Labour om aan de macht te komen en daar te blijven, werd tegengegaan door het feit dat door te dicht bij een andere politieke formatie te komen, de scheidslijnen tussen beide onvermijdelijk zouden vervagen en hun vermogen om zich als een apart en aantrekkelijk politiek merk te profileren, nog verder zou worden verzwakt.
13Het gevaar voor de Liberale Partij dat onvermijdelijk ontstond door te dicht bij hun politieke tegenstanders (en voor sommige liberalen hun regelrechte vijanden) te komen, nam verschillende vormen aan. Ideologisch gezien was er een grote mate van overlapping met het beleid van de Conservatieven en dat van Labour, zelfs zozeer dat zij bepaalde belangrijke beleidslijnen, zoals vrijhandel, met Labour deelden. Er kunnen ook problemen ontstaan door een te nauwe persoonlijke band als gevolg van de vriendschappen of kennissen van verschillende liberale leiders met leidende leiders van de Conservatieven en de Labour (wat vandaag misschien een nieuwe les is voor Nick Clegg en de Liberaal-Democraten). Ook in electoraal opzicht bestond het gevaar van een te nauwe band in de vorm van een soort electoraal pact of alliantie. Het pact met Labour van vóór de Eerste Wereldoorlog was daarvan het minst problematisch, gezien het gunstige machtsevenwicht tussen beide partijen. Het “coupon”-verkiezingsakkoord van 1918 was een veel grotere uitdaging en zou rampzalige gevolgen hebben voor het fortuin van de liberalen. Dit werd nog verergerd door het feit dat de coalitiepartijen in de Asquith-coalitie van 1915-16 en de Lloyd George-coalitie vanaf 1916 vaak te dicht bij elkaar in de regering zaten, vooral in de naoorlogse periode toen de liberalen zich in de delicate positie bevonden dat zij naast de steeds vijandiger wordende conservatieven moesten werken en uiteindelijk van hen afhankelijk waren. Daaraan kunnen nog de problemen worden toegevoegd waarmee zij werden geconfronteerd door te dicht bij Labour te komen als gevolg van hun steun aan de vorming van de eerste Labour-regering in 1924 en het in functie houden daarvan gedurende de korte ongelukkige tijd dat deze er zat.
14 Het alternatief, het alleen doen, was echter nauwelijks mogelijk. In het begin van de jaren twintig zou een dergelijke keuze de liberalen veroordeeld hebben tot een positie van invloed misschien, maar zonder macht, en zeker uitgesloten van een ambt. En waarom in de politiek gaan als het niet is om de macht te houden, om iets te doen. Vanuit het oogpunt van de kiezers kan dezelfde vraag worden gesteld: waarom zou je stemmen op een partij waarvan het zeer onwaarschijnlijk is dat zij daadwerkelijk in de regering komt en dus in een positie verkeert om het beleid waarvoor je stemt toe te passen? Wat voor zin heeft het om in functie te zijn als je niet in staat bent om te doen wat je wilt, om trouw te blijven aan je principes.
15De aanvallen van veel liberalen op de conservatieven in de jaren voor 1914 maakten het mogelijk om de verschillen tussen hen duidelijk en luidruchtig naar voren te brengen – en met goed gevolg voor het electorale fortuin van de liberalen. Evenzo is er niets beters dan een gemeenschappelijke vijand om je eigen troepen te verenigen, hun loyaliteit vast te houden en hen te motiveren in hun campagnes. Maar hoe kan dit nog een overtuigende boodschap zijn nadat de liberalen, of althans sommigen onder hen, zo lang nauw hebben samengewerkt met de ex-vijand? Ook hier zal dit probleem Nick Clegg en de liberaal-democraten van vandaag ongetwijfeld op dezelfde manier confronteren.
16De vraag kan daarom worden gesteld of de verleiding van het ambt, en de macht die daarmee gepaard ging, te sterk was voor de liberale partij om te weerstaan? Overtuigde de verleiding van de macht hen ervan een of ander liberaal beginsel op te offeren? Geldde dit voor de liberale partij als geheel, voor de Lloyd George factie of voor een handjevol individuele liberalen? Tegelijkertijd waren de pogingen van de liberalen om zich te profileren als een politieke kracht die zich van de Labourpartij onderscheidde onjuist, omdat zij vóór 1914 met de Labourpartij hadden samengewerkt in de “progressieve” alliantie en vervolgens in 1924 voor de Labourregering hadden gestemd en deze aan het bewind hadden gehouden. Dergelijke vormen van politieke pacten of regeringscoalities, of gewoon een lossere vorm van samenwerking en collaboratie, met Labour en de Conservatieven droegen in hoge mate bij tot het eigen gevoel van identiteitscrisis van de Liberalen en maakten het des te moeilijker voor hen om een samenhangende en overtuigende boodschap aan het electoraat over te brengen.
17In termen van een algemene en overkoepelende ideologie is het daarom moeilijk een duidelijke liberale identiteit vast te stellen. Kunnen we, ook al is het hier niet mogelijk om het hele scala aan beleidsterreinen diepgaand te analyseren, toch proberen vast te stellen wat daarin specifiek liberaal of specifiek voor de liberale partij was en ons afvragen of de liberalen ooit hun eigen ideeën of beginselen hebben nageleefd (zelfs als wij – of de liberalen in die tijd – het eens kunnen of konden worden over wat die waren)? Hoewel dit niet meer kan zijn dan een kort overzicht van het feitelijke beleid van de verschillende liberale regeringen, wordt al snel duidelijk dat het moeilijk is om specifiek en onderscheiden beleid aan te wijzen. Het zijn veeleer de interne tegenstrijdigheden van het “liberale” beleid, de tegenstrijdige visies en beleidsopvattingen van de rivaliserende liberale facties, en de mate waarin veel van deze opvattingen vaak evenzeer werden gedeeld door rivaliserende Labour- en Conservatieve groeperingen als door de liberalen, die duidelijk worden.
18 Op het gebied van het buitenlands beleid vinden we onder de schijnbare lijst van liberale “beginselen” het verzet tegen buitenlandse allianties en buitenlandse verwikkelingen en een verzet tegen de autocratische regimes van Midden- en Oost-Europa. In de praktijk zien we echter hoe opeenvolgende liberale regeringen de Entente Cordiale steunden, en daarmee indirect een alliantie met het tsaristische Rusland, waardoor Groot-Brittannië onvermijdelijk werd betrokken bij het systeem van Europese allianties dat in 1914 zo catastrofaal zou eindigen. Ook de geheime militaire akkoorden die vóór 1914 met Frankrijk werden gesloten, zouden, als ze meer bekend waren geweest, ongetwijfeld veel liberalen met afschuw hebben vervuld. Na 1918 verdedigden beide liberale facties een internationalisme, met steun voor de Volkenbond, afwijzing van de oude diplomatieke stijl, steun voor democratie en nationale zelfbeschikking in Europa, maar waar lag op dit punt het verschil met het beleid van Labour of de Conservatieven? Evenzo, als de liberalen stonden voor internationalisme en vrede, wat dan te denken van de retoriek van het uitknijpen van Duitsland “tot de pinken piepen” of van het “ophangen van de keizer”, uitdrukkingen die niet alleen uit de jingoïstische conservatieve gelederen te horen waren, maar ook van sommige liberalen. Wat te denken van Lloyd George’s aanpak van de Chanak-crisis en zijn oorlogszuchtige steun aan de Grieken, een beleid dat zelfs de meerderheid van de Conservatieven voor het hoofd stootte omdat het te veel op de borst drukte?
- 5 Noot van de redactie: zie David Singeisen ‘The Liberal Party, Overseas Policy and Armaments, 1900-1914’ in (…))
19Zo ook op het gebied van het defensiebeleid: hoe rijmt men de liberale overtuiging die gekant was tegen toenemende uitgaven voor bewapening, en de vrees dat wapenuitgaven en wapenwedlopen alleen maar tot grotere internationale spanningen en onveiligheid zouden leiden, met de herhaalde besluiten om het defensiebudget vóór 1914 te verhogen en met name met het programma voor de bouw van zeemachten5? Het ongekende niveau dat het totale defensiebudget tijdens de Eerste Wereldoorlog bereikte, en de enorme schuld die dit met zich meebracht, zouden eerdere generaties liberalen ongetwijfeld met afschuw hebben vervuld.
- 6 Kenneth O. Morgan, The Oxford History of Britain, Oxford, Oxford University Press, 1984, p.587.
20Overige beleidsterreinen geven een vergelijkbaar beeld van inconsistentie: tussen de vakbondswetgeving van vóór 1914 en het besluit om tanks te sturen tegen Red Clydeside in 1919; de traditionele steun voor Home Rule, ook al werd dit altijd binnen bepaalde grenzen gehouden en overwon het nooit volledig de argwaan van de meerderheid van het katholicisme, en de verschrikkelijke repressie opgelegd door een liberale premier en Ierse secretaris na 1916; de uiteenlopende meningen binnen de liberale gelederen over het vraagstuk van het stemrecht voor vrouwen; het streven naar hervormingen van de sociale voorzieningen, maar de wens deze binnen strikte financiële grenzen te houden, waarbij alle retoriek over het onderscheid tussen verdienstelijke en onverdiende armen bleef bestaan en waarbij de doelstelling van een fiscaal beleid van bezuinigingen, financiële strengheid en lage belastingen nooit volledig werd losgelaten. Zoals vaak is onderstreept, was het de oorlog in 1914-18 die zo schadelijk was voor de liberale beginselen. De lange lijst van onliberale beleidsmaatregelen die werden opgelegd door de succesvolle voortzetting van de oorlogsinspanning en de compromissen die werden ingevoerd door de liberale regeringen onder leiding van Asquith en Lloyd George, rukten het hart uit vele fundamentele liberale beginselen. De invoering van de dienstplicht, de alliantie met het autocratische regime van Tsaristisch Rusland, de effectieve nationalisatie van belangrijke delen van de economie en de totstandbrenging van wat is omschreven als een “Leviathan van staatsmacht en collectivistische controle zonder precedent “6 over de Britse samenleving waren voor veel liberalen een anathema. Op al deze punten, en vele andere, is de vraag waar het ware liberalisme ligt. Wie waren de ware liberalen en wat was het ware liberalisme? Waarin verschilden zij van de Conservatieven en Labour? Is liberalisme wat de liberalen doen? Of is er ergens een echte liberale boodschap te vinden? Als er inderdaad een overeengekomen ware versie van de liberale boodschap bestaat, aan welke kant van deze specifieke debatten ligt die dan?
21 Het liberalisme en de liberale partij moeten altijd worden gezien als een coalitie die moeilijk bijeen te houden was. Liberalisme betekende altijd verschillende dingen voor verschillende liberalen. Als ze het onderling niet eens konden worden over waar ze voor stonden, hoe konden ze dan een overtuigende boodschap overbrengen aan het electoraat? Het feit dat de kleren van de liberalen door anderen werden gestolen, maakte dit voor hen alleen maar moeilijker.
Conclusie
22Ten slotte wil ik terugkomen op mijn beginvraag ‘Wat is een liberaal?’ Het gemak waarmee veel van de liberalen van voor 1914 in de twee andere grote partijen verdwenen, suggereert dat de partijpolitieke scheidslijnen niet stevig of permanent waren vastgelegd. Voor veel individuele liberalen was de overstap naar de Conservatieven of de Labourpartij betrekkelijk pijnloos en velen vonden een nieuw politiek thuis en velen floreerden daar. Ook nu zijn de Liberaal-Democraten van Nick Clegg gemakkelijk overgestapt naar een alliantie met de Conservatieven. De nieuwe politieke groepering van Conservatieven en Liberaal-Democraten ziet er nu soms bijna naadloos uit, iets wat met het oog op het effectief functioneren van de regering als positief kan worden beschouwd, maar voor de betrokken partijen ernstige problemen oplevert. Zo ja, waren de verschillen dan zo groot als soms vóór de vorming van deze coalitie leek? Waren de meningsverschillen tussen de liberalen en de conservatieven vóór 1914 ook zo groot? Waren de soms virulente aanvallen van sommige liberalen op de conservatieven over het sociaal beleid, de hervorming van het Hogerhuis en de vele andere kwesties die het politieke debat van dat decennium beheersten, niet zo diep geworteld als leek? Of was dit meer een kwestie van politieke retoriek, een tactiek die bedoeld was om politieke punten te scoren? Dit idee wordt ondersteund door het feit dat Lloyd George overwoog de lijnen van de Britse partijpolitiek te hertekenen op hetzelfde moment dat hij de Conservatieven heftig aanviel. Men zou natuurlijk kunnen aanvoeren dat er evenveel verwarring en gebrek aan coherentie, misschien aan politieke eerlijkheid of ideologische consistentie, was in de Labour en Conservatieve Partijen als in de Liberale Partij.
23Verergergerde dit gebrek aan een duidelijke politieke lijn de neergang van de liberalen of was het juist een kracht? Een teken van pragmatisme en een vermogen om de confronterende scheidslijnen van de politiek te overstijgen? Was het het fundamentele probleem of een deel van een mogelijke oplossing? Maar hoewel het soms voordelig kan zijn om niet van het hek af te komen, kan dit niet tot in het oneindige worden volgehouden. Deze benadering kan het mogelijk maken moeilijke beleidskeuzen te vermijden en een partij in staat stellen verschillende, misschien wederzijds antagonistische kiezers aan te spreken door dan weer de ene kant op te leunen, dan weer de andere, dan weer links of rechts, of door voortdurend te balanceren tussen de twee. Een andere mogelijkheid is om een dergelijke eendimensionale, lineaire links-rechts interpretatie te verwerpen en te stellen dat er een ander vlak bestaat, links noch rechts, waarbij de liberalen nobel boven het links-rechts politieke strijdgewoel staan. Als dit met succes wordt toegepast, kan het aanzienlijke politieke, of althans electorale voordelen opleveren, zoals blijkt uit Tony Blair en zijn zogenaamde “derde weg”. Maar hoe zit het met het handhaven van een duidelijk herkenbare reeks politieke beginselen, liberaal of anderszins, bij een dergelijke pragmatische aanpak? Is het eindresultaat een politiek compromis of een gecompromitteerde politiek?
24De scheidslijnen van de Britse politiek waren duidelijker toen, zoals vóór 1914 het geval was, de Liberale Partij zich tegen bepaalde zaken uitsprak. Maar deze houding was altijd moeilijker vol te houden wanneer het erop aankwam een plan of een project voor de toekomst uit te stippelen. Misschien is het liberalisme niet geschikt om een politieke partij te zijn en beter geschikt om een brede beweging te zijn, een pressiegroep, die op een meer diffuse manier invloed uitoefent op alle mainstream politieke partijen.
- 7 Friedrich Von Hayek, The Road to Serfdom, Londen, Routledge, 1944, p.221.
- 8 Richard Bellamy, Liberalism and Modern Society. A Historical Argument, Pennsylvania, Pennsylvania S (…)
25 Hayek stelde in 1944 dat de Engelsen allemaal van nature liberalen waren. De Engelsen’, schreef hij, ‘weten nauwelijks in welke mate zij verschillen van de meeste andere mensen in die zin dat zij allen, ongeacht hun partij, in meer of mindere mate de ideeën aanhangen die in hun meest uitgesproken vorm bekend staan als liberalisme. Vergeleken met de meeste andere volkeren waren nog maar twintig jaar geleden bijna alle Engelsen liberalen – hoezeer zij ook van het partijliberalisme afweken” 7, en dit gold volgens Hayek ook voor de meerderheid van de Engelse conservatieven of socialisten. Liberalisme was in deze visie een inherent onderdeel van de Britse beschaving, terwijl hij socialisme en alle vormen van totalitarisme veroordeelde als in wezen on-Engels. Meer recent heeft Richard Bellamy betoogd dat liberalisme in de hedendaagse wereld bijna universeel is geworden, dat het “het politieke denken over het hele politieke spectrum domineert… Van nieuw-rechtse conservatieven tot democratische socialisten, het lijkt erop dat we nu allemaal liberalen zijn”. Dit is volgens Bellamy “niet verwonderlijk, gezien het feit dat liberale idealen en politiek de staten en economische systemen van de 19e eeuw hebben vormgegeven en het institutionele kader en de waarden hebben gecreëerd waarbinnen het grootste deel van het Westen nog steeds leeft en denkt”. Het eindresultaat, zo stelt hij, is “de recente mutatie van het liberalisme van ideologie naar meta-ideologie”.8
26Terugkijkend naar het eerste kwart van de 20e eeuw is het mogelijk enkele eerdere tekenen van deze transformatie, deze mutatie, te zien toen de kleren van de Liberale Partij geleidelijk door anderen werden gestolen, waardoor de scheidslijnen tussen de partij en haar politieke rivalen steeds meer vervaagden. In feite kan het proces worden gezien als meer omvattend dan een eenzijdige overdracht van liberale ideeën buiten de Liberale Partij en kan de vraag worden gesteld wie wiens kleren aan het stelen was. Wie bleef er over als de keizer die aan het eind naakt rondliep, nog steeds beweerde een bepaalde en kenmerkende ideologische stijl te dragen, maar in feite een weinig overtuigende combinatie droeg van tweedehands of afdankertjes, een allegaartje van kant-en-klare, op maat gemaakte en uiteindelijk slecht gesorteerde en onaantrekkelijke set kleren?
27Lloyd George heeft in de loop van zijn politieke loopbaan zeker verschillende stijlen uitgeprobeerd, die er stuk voor stuk heel anders uitzagen. Van de vroege radicale Welshe vuurstoker, tot vooraanstaand staatsman van de hervormingen, tot oorlogsleider en vurig verdediger van de nationale (Britse) zaak, tot naoorlogse collaborateur met enkele van de meest reactionaire elementen in de Britse politiek tot de latere proto-Keynesiaan, wie is nu de ware Lloyd George? De Liberale Partij als geheel leek in de periode van 1906 tot 1924 veel van deze verschillende beelden te bieden – en veel van hen tegelijkertijd te presenteren met hun verschillende gedachtegangen, en rivaliserende persoonlijke loyaliteiten en trouw.
28 Wat was dan het eindresultaat? Een jas van vele kleuren, een mengsel van verschillende materialen verweven tot een aantrekkelijk en slijtvast en bestendig patroon; samengevoegd tot een goed gesneden set kleren, of een lappendeken die uit elkaar valt in de naden? Liberalisme als ideologie laat zeker veel ruimte voor een partijidentiteit, misschien wel te veel ruimte. Maar om de identiteit van de liberale partij te laten werken, moet er een “branding” van de partij zijn (hier wordt ongetwijfeld het vocabulaire van het eind van de 20e eeuw gebruikt, maar ik denk dat hetzelfde nog steeds geldt voor deze vroegere tijd). Er is altijd behoefte aan een samenhangend imago, bijeengehouden door een partij die min of meer verenigd is, in dezelfde richting trekt, en niet één die met zulke verschillende en tegenstrijdige stemmen spreekt. Dat de liberalen die de Liberale Partij verlieten dit konden doen, maar toch vaak over zichzelf bleven spreken als liberalen, liet iedereen in verwarring achter.
29Liberalisme in een wereld waar iedereen min of meer liberaal is, heeft geen betekenis meer. Er werd vaak geklaagd dat de Liberale Partij klem zat tussen de molenstenen van revolutie en reactie, maar juist omdat de Conservatieven en Labour niet naar de politieke uitersten van uiterst links en rechts werden getrokken, werd de liberale identiteit ondermijnd en in twijfel getrokken. De contouren van het liberalisme en van de liberale partij werden niet bedreigd door de extremen. Dat was misschien het probleem dat zich voordeed op het Europese vasteland, waar duidelijke ideologische breuken bestonden en waar de hele liberale wereld werd uitgedaagd door het fascisme en het communisme. Maar dit was niet de situatie in Groot-Brittannië. De Conservatieven werden niet verleid door ultranationalisme, en hun leiders zoals Stanley Baldwin toonden in het interbellum een veel gematigder gezicht, en Labour werd niet verleid door bolsjewisme, zoals te zien was in het leiderschap van Ramsay MacDonald.
30Als we proberen een liberale identiteit te definiëren als een uitdrukking van een liberale ideologie, levert dit geen eenduidige antwoorden op. Hun steun voor individuele vrijheden, religieuze tolerantie, vrijheid en democratie, internationale vrede vormen ongetwijfeld in grote lijnen liberaal beleid en een liberale ideologie, maar zijn te onduidelijk om een duidelijke partijpolitieke identiteit te verschaffen. Als we liberalisme opvatten als datgene wat de liberale partij of de liberale regeringen in naam van het liberalisme doen, blijven de antwoorden even onbevredigend. De liberale regeringen, of de door de liberalen geleide coalitieregeringen, deden zoveel verschillende dingen, waarvan vele tegenstrijdig, dat het moeilijk wordt, vooral vanaf 1916, een duidelijk liberaal beleid te formuleren. Dit doet ons opnieuw afvragen wat de ware identiteit van de liberale partij was. Wanneer we in detail proberen te treden over specifiek beleid, spreken de liberalen met te veel tegenstrijdige, vaak elkaar tegenwerkende, stemmen. Als gevolg daarvan werd de liberale stem ofwel gereduceerd tot een onduidelijk geroezemoes ofwel tot een onbegrijpelijke kakofonie.
