Of voor morele verantwoordelijkheid een vrije wil nodig is, hangt af van de definitie die je hanteert. Eén manier om vrije wil te definiëren, die door compatibilisten wordt gebruikt, is als het vermogen om te beraadslagen, een keuze te maken en vervolgens je verlangen vast te leggen op basis van het resultaat van je beraadslaging. Dit is een zinvol idee; je hebt geen vrije wil in deze zin als je geen onzekerheid waarneemt over je beslissingen (dit is van Aristoteles in de Nicomacheaanse Ethica):
Het voorwerp van beraadslaging en het voorwerp van keuze zijn hetzelfde, behalve dat wanneer een ding gekozen wordt, het al bepaald is, want het is het ding dat al gekozen is als het resultaat van onze beraadslaging dat gekozen wordt. Want een mens houdt op te onderzoeken hoe hij zal handelen zodra hij de oorsprong van de handeling tot zichzelf heeft teruggebracht, en tot het dominante deel van zichzelf, want het is dit deel dat kiest. Dit kan worden geïllustreerd aan de hand van de oude grondwetten die in Homerus worden afgebeeld: de koningen plachten aan het volk de maatregelen te verkondigen die zij hadden besloten aan te nemen.
Als dan het object van de keuze iets is dat binnen onze macht ligt en dat wij na beraadslaging verlangen, zal de keuze een weloverwogen verlangen zijn van de dingen die binnen onze macht liggen; want wij beraadslagen eerst, selecteren dan, en leggen tenslotte ons verlangen vast overeenkomstig het resultaat van onze beraadslaging.
Een tweede manier om de vrije wil te definiëren is in het zijn van de uiteindelijke bron van je wil. Dit is de definitie die door incompatibilisten wordt gebruikt. Libertariërs denken dat wij in deze zin een vrije wil hebben en dat determinisme dus onwaar is, maar zij zijn in de war omdat het onmogelijk is een dergelijke vrije wil te hebben, ongeacht of de wetten van de fysica deterministisch zijn. Dit is begrijpelijk omdat tijd en causaliteit verwarrende ideeën zijn om mee te werken.
Deze twee definities komen ongeveer overeen met de twee definities die worden genoemd in het artikel over de vrije wil in de Stanford Encyclopedia of Philosophy:
Een voorgestelde oplossing voor deze puzzel begint met het heroverwegen van de relatie tussen twee lijnen in (veel) denken over de vrijheid van de wil: in staat zijn om anders te doen en de uiteindelijke bron zijn van iemands wil. Hedendaagse discussies over de vrije wil leggen vaak de nadruk op het belang van het anders kunnen. Toch is het aannemelijk (Kane 1996) dat het metafysische kernkenmerk van vrijheid het zijn van de uiteindelijke bron, of initiator, van iemands keuzes is, en dat het anders kunnen doen nauw met dit kenmerk verbonden is.
De eerste definitie is de definitie die morele verantwoordelijkheid vereist. Het is ook de definitie die bruikbaar is voor juridische doeleinden. In zijn recente boek wijst Judea Pearl erop dat het ook de definitie is die het dichtst ligt bij de redenen die de evolutie zou kunnen hebben gehad om ons een gevoel van vrije wil te geven, en dat deze definitie nuttig zou kunnen zijn voor het creëren van sterke AI:
Elke discussie over opzet leidt tot een ander belangrijk probleem voor sterke AI: vrije wil. Als we een machine vragen om de intentie te hebben om X = x te doen, zich daarvan bewust te worden, en in plaats daarvan te kiezen om X = x te doen, lijken we hem te vragen om een vrije wil te hebben. Maar hoe kan een robot een vrije wil hebben als hij alleen maar instructies volgt die in zijn programma zijn opgeslagen?
Berkeley filosoof John Searle heeft het probleem van de vrije wil bestempeld als ‘een schandaal in de filosofie’, deels vanwege de nul vooruitgang die er sinds de oudheid in het probleem is geboekt en deels omdat we het niet kunnen afdoen als een optische illusie. Onze hele opvatting van het ‘zelf’ veronderstelt dat we zoiets als keuzes hebben. Er lijkt bijvoorbeeld geen manier te zijn om mijn levendige, onmiskenbare gevoel een keuze te hebben (bijvoorbeeld om mijn neus wel of niet aan te raken) te rijmen met mijn opvatting van de werkelijkheid die causaal determinisme veronderstelt: al onze handelingen worden teweeggebracht door elektrische neurale signalen die van de hersenen uitgaan.
Terwijl veel filosofische problemen in de loop der tijd zijn verdwenen in het licht van de wetenschappelijke vooruitgang, blijft de vrije wil hardnekkig raadselachtig, even vers als hij leek voor Aristoteles en Maimonides. Bovendien, hoewel de menselijke vrije wil soms op spirituele of theologische gronden is gerechtvaardigd, zouden deze verklaringen niet gelden voor een geprogrammeerde machine. Dus elke schijn van robotische vrije wil moet een gimmick zijn — althans dat is het conventionele dogma.
Niet alle filosofen zijn ervan overtuigd dat er werkelijk een botsing is tussen vrije wil en determinisme. Een groep zogenaamde ‘compatibilisten’, waartoe ik mijzelf reken, beschouwt het slechts als een schijnbare botsing tussen twee beschrijvingsniveaus: het neurale niveau waarop processen deterministisch lijken (behoudens kwantumindeterminisme) en het cognitieve niveau waarop wij een levendig gevoel van keuzemogelijkheden hebben. Dergelijke schijnbare botsingen komen in de wetenschap niet zelden voor. Zo zijn de vergelijkingen van de natuurkunde op microscopisch niveau omkeerbaar in de tijd, maar lijken zij op het macroscopisch beschrijvingsniveau onomkeerbaar; de rook stroomt nooit terug in de schoorsteen. Maar dat werpt nieuwe vragen op: Toegegeven dat de vrije wil een illusie is (of kan zijn), waarom is het dan zo belangrijk voor ons als mensen om deze illusie te hebben? Waarom heeft de evolutie ons met deze opvatting begiftigd? Gimmick of geen gimmick, moeten we de volgende generatie computers programmeren om deze illusie te hebben? Waarvoor? Welke computationele voordelen brengt het met zich mee?
Ik denk dat het begrijpen van de voordelen van de illusie van de vrije wil de sleutel is tot het hardnekkige raadselachtige probleem van de verzoening ervan met het determinisme. Het probleem zal zich voor onze ogen oplossen zodra we een deterministische machine dezelfde voordelen verschaffen.
Naast deze functionele kwestie moeten we ook het hoofd bieden aan vragen van simulatie. Als neurale signalen van de hersenen al onze handelingen teweegbrengen, dan moeten onze hersenen nogal druk zijn met het versieren van sommige handelingen met de titel ‘gewild’ of ‘intentioneel’ en andere met ‘onintentioneel’.†Wat is precies dit etiketteringsproces? Welk neuraal pad zou een bepaald signaal het etiket ‘gewild’ opleveren?
In veel gevallen worden vrijwillige handelingen herkend aan een spoor dat ze achterlaten in het kortetermijngeheugen, waarbij het spoor een doel of motivatie weergeeft. Bijvoorbeeld: “Waarom deed je dat? “Omdat ik indruk op je wilde maken.†Of, zoals Eva onschuldig antwoordde: “De slang misleidde mij, en ik at.†Maar in veel andere gevallen wordt een opzettelijke actie ondernomen, en toch komt er geen reden of motief in je op. Het rationaliseren van handelingen kan een reconstructief proces zijn, na de handeling. Een voetballer kan bijvoorbeeld uitleggen waarom hij besloot de bal naar Joe te passen in plaats van naar Charlie, maar het is zelden het geval dat die redenen bewust tot de actie hebben geleid. In het heetst van de strijd strijden duizenden inputsignalen om de aandacht van de speler. De cruciale beslissing is welke signalen voorrang te geven, en de redenen kunnen nauwelijks worden herinnerd en gearticuleerd.
AI-onderzoekers proberen daarom twee vragen te beantwoorden — over functie en simulatie — waarbij de eerste de tweede stimuleert. Als we eenmaal begrijpen welke rekenkundige functie de vrije wil in ons leven heeft, kunnen we machines uitrusten met dergelijke functies. Het wordt een technisch probleem, zij het een moeilijk probleem.
Voor mij komen bepaalde aspecten van de functionele vraag duidelijk naar voren. De illusie van de vrije wil geeft ons de mogelijkheid om over onze bedoelingen te spreken en ze te onderwerpen aan rationeel denken, eventueel met behulp van contrafeitelijke logica. Wanneer de coach ons uit een voetbalwedstrijd haalt en zegt: “Je had de bal naar Charlie moeten passen.†Denk dan eens na over alle complexe betekenissen die in deze acht woorden besloten liggen.
In de eerste plaats is het doel van zo’n ‘moest hebben’-instructie om snel waardevolle informatie van de coach op de speler over te brengen: kies in de toekomst, wanneer je voor een vergelijkbare situatie komt te staan, actie B in plaats van actie A. Maar de ‘gelijksoortige situaties’ zijn veel te talrijk om op te sommen en zijn zelfs bij de coach zelf nauwelijks bekend. In plaats van de kenmerken van deze ‘gelijkaardige situaties’ op te sommen, wijst de coach op de actie van de speler, die representatief is voor zijn intentie op het beslissingsmoment. Door te verklaren dat de actie niet geschikt is, vraagt de coach de speler om de softwarepakketten te identificeren die tot zijn beslissing hebben geleid en dan de prioriteiten tussen die pakketten te herzien zodat “pas naar Charlie†de voorkeursactie wordt. Er schuilt een diepe wijsheid in deze instructie want wie, als het niet de speler zelf is, zou de identiteiten van deze pakketten kennen? Het zijn naamloze neurale paden waarnaar niet verwezen kan worden door de coach of een externe waarnemer. De speler vragen een andere actie te ondernemen dan die welke hij heeft ondernomen, komt neer op het aanmoedigen van een intentie-specifieke analyse, zoals die welke we hierboven vermeld hebben. Denken in termen van intenties biedt ons dus een steno om ingewikkelde causale instructies om te zetten in eenvoudige.
Ik zou dus vermoeden dat een team van robots beter zou voetballen als ze geprogrammeerd waren om te communiceren alsof ze een vrije wil hadden. Hoe technisch vaardig de individuele robots ook zijn in voetbal, de prestaties van hun team zullen verbeteren als ze met elkaar kunnen praten alsof ze geen voorgeprogrammeerde robots zijn, maar autonome agenten die geloven dat ze keuzemogelijkheden hebben.
Hoewel het nog maar de vraag is of de illusie van vrije wil de communicatie tussen robots onderling verbetert, is er veel minder onzekerheid over de communicatie tussen robots en mensen. Om op een natuurlijke manier met mensen te kunnen communiceren, zullen sterke AI’s zeker de woordenschat van opties en intenties moeten begrijpen, en dus zullen ze de illusie van vrije wil moeten nabootsen. Zoals ik hierboven heb uitgelegd, kunnen zij het ook voordelig vinden om zelf in hun eigen vrije wil te ‘geloven’, in zoverre dat zij in staat zijn hun intentie waar te nemen en anders te handelen.
