Recensie van ‘1941’: The Year Hitler Lost the War

Hier begint het onderhoudende boek van Andrew Nagorski – met een bezoek van Hitler aan Parijs eind juni 1940, met in zijn hoofd al de wanhopige behoefte aan veroveringen die nog zouden komen. Zoals “1941: Het jaar dat Duitsland de oorlog verloor” laat zien, loste de militaire overheersing van het Europese vasteland de wanverhouding tussen Duitslands ambities en middelen niet op. Zoals de Slag om Engeland duidelijk maakte, had Hitler niet de zee- en luchtmacht om het Verenigd Koninkrijk, onder premier Winston Churchill, uit de oorlog te verdrijven.

Vrees voor de overheersing van de Atlantische Oceaan door de nazi’s maakte het ook gemakkelijker voor president Franklin Roosevelt om de hulp aan het Verenigd Koninkrijk te verhogen tegen de weerstand van Amerikaanse isolationisten in. Zoals de heer Nagorski schrijft: “Roosevelt was vastbesloten Groot-Brittannië te helpen zegevieren, ongeacht hoe fel de oppositie in de Verenigde Staten tegen zijn beleid zou zijn.” Cruciaal was dat zodra Groot-Brittannië zijn financiële reserves had uitgeput, die waren gebruikt om zwaar te investeren in de Amerikaanse wapenproductie, Roosevelt in staat was om deze te vervangen door Amerikaans overheidsgeld. De resulterende voorraden werden gratis verstrekt aan Hitler’s vijanden onder de voorwaarden van de “Lend-Lease” wetgeving die in maart 1941 werd aangenomen.

Hitler was ervan overtuigd dat hij spoedig te maken zou krijgen met een Engels-Amerikaanse luchtvloot van ongekende kracht. Een door de Britse Royal Navy geblokkeerd Europa bleek intussen niet in staat zich te ontwikkelen tot een economisch blok dat deze transatlantische dreiging het hoofd kon bieden. Zowel om strategische als ideologische redenen besloot hij zijn legers naar het oosten te sturen. Een bliksemoorlog zou de Sovjet-Unie van Jozef Stalin snel verslaan, de weg vrijmaken voor een moorddadige Duitse kolonisatie van het oosten en de grondstoffen veilig stellen die nodig waren om in het westen te vechten. In 1939 had Stalins pact met Hitler om Polen te ontleden de Duitse dictator in staat gesteld de confrontatie met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk te riskeren. Nu verblindde de Sovjetleider zich voor de waarschuwingssignalen van de op handen zijnde Duitse aanval.

Toen het offensief op 22 juni 1941 op gang kwam, verraste het niet alleen Stalin, maar ook de soldaten van het Rode Leger, die werden omsingeld en gevangen genomen toen de As-troepen tijdens de zomer van 1941 naar het oosten trokken. Miljoenen van deze gevangenen zouden sterven door ziekte of verhongering. Achter de oprukkende legers leidden Duitse eenheden massamoorden op Joden toen de nazi-autoriteiten hun pogingen om de Joodse bevolking van Europa uit te roeien, versnelden.

Dit is een bekend verhaal, maar de heer Nagorski vertelt het goed. Hij maakt het conventionele punt dat, toen de nood aan de man kwam, Stalin, in tegenstelling tot Hitler, verstandig genoeg was om te weten wanneer de oorlog over te laten aan de generaals – althans degenen die zijn zuiveringen hadden overleefd. De auteur onderschat echter de sluwheid van Stalin. Hoewel hij geschokt was door de onverwachte Duitse aanval, had hij in 1940 nauwkeurig onderkend dat Hitler niet over de zeemacht beschikte om de Britten te verslaan, en liet hij de mogelijkheid open van toekomstige samenwerking met de democratieën. Ook Roosevelt speelde een dubbel spel: hij steunde het Verenigd Koninkrijk tegen Hitler en anticipeerde tegelijkertijd op het Britse imperiale verval en de opkomst van een Amerikaans gevormde wereldorde.

De opmars naar Moskou werd uiteindelijk gekeerd, dankzij een combinatie van inadequate Duitse planning, vastberaden verzet van het Rode Leger en hulp van het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. De Sovjets waren er (terecht) van overtuigd dat de Japanners niet van plan waren zich bij de aanval aan te sluiten met een aanval in Noordoost-Azië. In plaats daarvan zouden de Japanse militaristen de door de nederlaag van Frankrijk geschapen kansen aangrijpen om de westerse keizerrijken in Zuidoost-Azië binnen te vallen. Om dat te doen, wilden ze de afschrikwekkende kracht van de Amerikaanse Pacific Fleet elimineren via een verrassingsaanval op haar basis in Pearl Harbor.

In december 1941 was de weg vrij voor twee titanische gebeurtenissen: een Sovjet-tegenaanval die de Duitsers terugdreef van de poorten van Moskou, waardoor hun eerste serieuze nederlaag op land werd toegebracht sinds de invasie in Polen, en de opening van het conflict tussen Japan en de westerse mogendheden, waaronder de VS. In de overtuiging dat hij het moment kon aangrijpen om de aanvoer over de Atlantische Oceaan te onderbreken, verklaarde Hitler de oorlog aan Amerika op 11 december 1941. Duitsland was nu verwikkeld in twee onwinbare oorlogen. De uitbreiding van het conflict dat het begonnen was om de problemen van geostrategische ongeschiktheid te vermijden, had in feite de nederlaag aanzienlijk dichterbij gebracht.

In “1941” houdt de heer Nagorski de focus op een hoog niveau, op de mannen – Roosevelt, Churchill, maar bovenal Hitler en Stalin – die de grote mogendheden in oorlog aanstuurden. Het voordeel van deze beperkte cast is dat de heer Nagorski in staat is om het tempo van het verhaal te handhaven en tegelijkertijd te laten zien hoe wereldwijde conflicten met elkaar verbonden waren. Een van de belangrijkste kruispunten, omdat het de handelingsvrijheid van Roosevelt bepaalde, was de houding van het Amerikaanse publiek. De heer Nagorski, misschien geholpen door zijn achtergrond als Newsweek verslaggever, is bijzonder goed over hoe Amerikaanse journalisten verslag deden vanuit Londen en Moskou, en het effect dat hun verslagen hadden op hoe de oorlog werd begrepen, niet alleen in de Verenigde Staten maar ook in het Verenigd Koninkrijk. De Britten begonnen de mythe van hun heldhaftige “Blitz spirit” te geloven toen het aan hen werd uitgelegd met een Amerikaans accent.

Pas wanneer Nagorski zich richt op het offensief van de As in de Sovjet-Unie, gaat hij dieper in op de ervaringen uit de eerste hand van militairen en burgers aan beide zijden. Hun getuigenissen verhogen het drama en versterken zijn argument dat de mislukking om Moskou in te nemen eind 1941 het punt markeert waarop Duitsland de oorlog verloor. Daar zit wel iets in, maar de auteur maakt ook duidelijk dat, wat Hitler betrof, de oorlog hoe dan ook zeker verloren was tenzij de Sovjet-Unie zou worden binnengevallen. Een gevolg van Duitslands nederlaag in het oosten in 1941 was echter een buitengewone escalatie van Duitslands genocidale pogingen in de loop van 1942. Het einde was misschien onvermijdelijk, maar de gevechten en het moorden waren nog lang niet voorbij.

-Mr. Todman is Reader in Modern History aan de Queen Mary University
van Londen.