Sjamanisme

Sjamanisme, religieus fenomeen waarin de sjamaan centraal staat, een persoon van wie wordt aangenomen dat hij verschillende krachten kan bereiken door middel van trance of extatische religieuze ervaring. Hoewel het repertoire van sjamanen van cultuur tot cultuur verschilt, wordt gewoonlijk aangenomen dat zij in staat zijn zieken te genezen, met de andere wereld te communiceren, en vaak de zielen van de doden naar die andere wereld te begeleiden.

De term sjamanisme komt van het Manchu-Tungus woord šaman. Het zelfstandig naamwoord is gevormd uit het werkwoord ša- “weten”; een sjamaan is dus letterlijk “iemand die weet”. Tot de sjamanen die in historische etnografieën zijn opgetekend, behoren vrouwen, mannen en transseksuelen van elke leeftijd, vanaf de middelbare kinderleeftijd.

Zoals de etymologie impliceert, is de term in strikte zin alleen van toepassing op de religieuze systemen en verschijnselen van de volkeren in Noord-Azië en de Oeral-Altaïsche gebieden, zoals de Khanty en de Mansi, de Samojeden, de Tungus, de Yukaghir, de Tsjoektsjen en de Koryak. Sjamanisme wordt echter ook meer algemeen gebruikt om inheemse groepen te beschrijven waarin rollen als genezer, religieus leider, raadgever en raadsman worden gecombineerd. In deze zin komen sjamanen vooral voor bij andere Arctische volkeren, Amerikaanse Indianen, Australische Aboriginals, en die Afrikaanse groepen, zoals de San, die hun traditionele cultuur tot ver in de 20e eeuw hebben behouden.

In het algemeen is men het erover eens dat sjamanisme zijn oorsprong vond bij jagers- en verzamelaarsculturen, en dat het in sommige herders- en landbouwsamenlevingen bleef bestaan na het ontstaan van de landbouw. Het wordt vaak aangetroffen in combinatie met animisme, een geloofssysteem waarin de wereld het thuis is van een overvloed aan geesten die menselijke inspanningen kunnen helpen of hinderen.

De meningen lopen uiteen over de vraag of de term sjamanisme kan worden toegepast op alle religieuze systemen waarin een centrale persoon wordt verondersteld een directe verbinding te hebben met de transcendente wereld die hem in staat stelt op te treden als genezer, waarzegger, en dergelijke. Aangezien een dergelijke interactie over het algemeen wordt bereikt door een extatische of trance-toestand, en omdat dit psychosomatische verschijnselen zijn die op elk moment kunnen worden teweeggebracht door personen die daartoe in staat zijn, ligt de essentie van het sjamanisme niet in het algemene verschijnsel, maar in specifieke begrippen, handelingen en voorwerpen die verband houden met trance (zie ook hallucinatie).