“Gedurende de achttiende eeuw, en in nog sterkere mate gedurende de negentiende, verviel de kennis en intelligente studie van de methoden en materialen van het schilderen in een soort donker tijdperk, waaruit onze hedendaagse schilders nog lang niet geheel zijn ontwaakt. Goed vakmanschap en een grondige kennis van materialen en methoden bleven de zorg van sommige schilders, maar zij waren uitzonderingen op de algemene trend.” – The Artist’s Handbook of Materials and Techniques: Fifth Edition, Revised and Updated (Reference)
Mediums and Solvents Today
Lijnzaad, papaver en saffloer zijn de meest gebruikte drogende en half-drogende oliën. Oliën kunnen worden gebruikt om de droogtijd, de glans en de consistentie van kleuren te veranderen. Zij helpen de soepelheid van verf te behouden, vooral wanneer vet over mager wordt verwerkt. Zij helpen ook oververdunning te voorkomen bij het werken met oplosmiddelen.
Lijnolie is tegenwoordig in verschillende vormen verkrijgbaar: Geraffineerde Lijnolie, Koudgeperste Lijnolie, Verdikte Lijnolie (Standolie), Drogende Lijnolie.
Raffineerde Lijnolie wordt met stoom geperst en verder geraffineerd met zwavelzuur en water om onzuiverheden te verwijderen. Het geeft glans en transparantie en heeft een duurzame film. Hierdoor is het al bijna vijf eeuwen lang een van de meest populaire bindmiddelen in olieverf. Het vergeelt echter enigszins naarmate het ouder wordt. Het heeft een dunne viscositeit en droogt matig langzaam. Geraffineerde lijnolie verdunt mediums en zorgt voor een lange “open” tijd bij gebruik van natte technieken.
Koudgeperste lijnolie is de zuiverste soort natuurlijke olie en is bleker van kleur en vergeelt minder dan warmgeperste of met oplosmiddelen geëxtraheerde oliën. Het maakt ook een sterkere film. Het droogt iets sneller dan geraffineerde lijnolie en verhoogt de glans en transparantie. Het vermindert de consistentie en penseelstreken, en wordt vaak gebruikt bij het slijpen van pigmenten.
Standolie is dikker dan lijnolie. Het creëert een taaie verflaag zonder de vergelende neigingen van geraffineerde lijnolie. Standolie zorgt ervoor dat olieverf tijdens het drogen uitvloeit, waardoor penseelstreken tot een minimum worden beperkt. Het is een uitstekend schilder- en glaceermedium en kan worden verdund met terpentijn en damarvernis. Het is niet geschikt voor het maken van olieverf. Standolie wordt gemaakt door lijnolie gedurende vele uren bij een hoge temperatuur te verhitten. Door de moleculaire verandering die optreedt – polymerisatie – ontstaat een zware olie die qua consistentie dicht bij honing ligt.
Drogende Lijnolie is donkerder dan geraffineerde lijnolie. Het bevordert de snelste droogsnelheid van alle oliën, terwijl het de glans verhoogt. Het verbetert de vloei, en kan aan andere oliën worden toegevoegd om het drogen te versnellen.
Maanzaad- en Walnootolie zijn als droogoliën gebruikt van de vroegste tijden tot op heden, maar zijn altijd minder populair geweest dan lijnolie.
Maanzaadolie is van nature kleurloos of zeer licht strokleurig. Zij wordt soms gebruikt bij de vervaardiging van witten en lichter gekleurde verven. Het droogt langzaam. Papaverolie levert een verffilm op die broos kan worden naarmate de verf ouder wordt.
Walnootolie droogt sneller dan papaverolie. Het is minder duurzaam dan lijnolie. Walnootolie wordt koud geperst uit walnoten en geraffineerd voor zuiverheid. Ze kan ranzig worden als ze te lang wordt bewaard. Maanzaad- en walnootolie kunnen met lijnzaadolie worden gemengd.
Andere oliën
Sojaboonolie wordt als inferieur aan lijnzaad beschouwd en vereist altijd drogers.
Zonnebloemzaadolie en hennepzaadolie hebben eigenschappen die op maanzaadolie lijken, maar worden als inferieur beschouwd.
Kafloerolie wordt gebruikt bij de fabricage van niet vergelende alkydharsen en is een goed vehikel voor witte en lichtgekleurde verven. De bruikbaarheid komt in de buurt van die van lijnolie, maar de film kan brozer zijn.
Moderne synthetica
Alkydhars wordt geproduceerd door een reactie van natuurlijke olie met een polyfunctionele alcohol en een polybasisch zuur (oorspronkelijk “alcid” genoemd). Alkydharsen werden aanvankelijk ontwikkeld door General Electric in de jaren 1920 als coating voor elektrische draden. Het eerste echte alkydharsmedium werd in de jaren 60 geproduceerd door Winsor & Newton, onder de naam Liquin. Het werd geproduceerd als een universeel medium voor olieverf met als voornaamste voordeel de snelle droging. Als bindmiddel kan alkydhars niet zo’n hoog pigmentgehalte bevatten als lijnolie. Alkydhars schildermediums zijn populair omdat ze worden gemaakt met mildere oplosmiddelen en de droogtijd van olieverf versnellen. Dunne lagen olieverf gemengd met alkydhars schildermedium drogen in 24 uur en maken zeer taaie, maar flexibele verflagen. Alkydhars schildermediums kunnen ook glans en transparantie geven aan verflagen. Alkydharsschildersmediums zijn goed geschikt voor gelaagdheid en kunnen worden gebruikt voor zeer complexe glacisapplicaties. De droogtijd kan worden verlengd door een paar druppels lijnolie toe te voegen. Ter verdunning kan terpentine worden gebruikt. Alkydmediums kunnen worden gebruikt in onderschilderingen voor traditionele olieverf, onder vettere lagen, of van begin tot eind in elke laag. Voor een optimale hechting moeten alkydmediums niet worden gebruikt over traditionele olieverfmediums of ongemodificeerde, langzaam drogende verf. Hoewel alkydverf als klasse een zeer duurzaam materiaal is, dat vaak wordt gebruikt in verven en vernissen voor buitengebruik, kan het met de jaren broos worden en moet de kunstenaar er oordeelkundig mee omgaan.
Van Winsor and Newton:
“Traditionele mediums op oliebasis zijn gemaakt van een combinatie van olie en oplosmiddelen, terwijl de mediums op alkydbasis een combinatie zijn van synthetische alkydharsen en oplosmiddelen. Omdat alkydhars grotendeels op dezelfde manier functioneert als lijnolie, kunnen alkydmediums aan conventionele oliën worden toegevoegd. Alkydharsmediums bieden enorme voordelen doordat ze de droogsnelheid versnellen en een unieke, natuurlijke doorschijnendheid geven. Door toevoeging van liquin wordt een kleurlaag vetter. Toevoeging van oplosmiddel maakt een kleurlaag magerder. Daarom mogen alleen de onderste lagen oplosmiddel bevatten en moeten de bovenste lagen steeds meer Liquin bevatten. Omdat Liquin een medium is en geen oplosmiddel, is er geen bovengrens aan de verhouding tussen Liquin en olieverf, maar het verdient aanbeveling om bij hoge verhoudingen de lagen zo fijn mogelijk aan te brengen.”
Deze dagen zijn er alkydmediums in vele “smaken”, afhankelijk van wat de kunstenaar verkiest. De basisopties voor het wijzigen van de verf zijn: verdunnen, verdikken, glanzende afwerking, matte afwerking, snelle droogtijd, langzame droogtijd. Om het nogal verbijsterende gamma opties nog aan te vullen, kan men ze kopen in Fluids of Gels. Fluids zijn verkrijgbaar in zowel sneldrogende als traagdrogende uitvoering, met een hoge viscositeit (dikker, kan penseelstrepen vertonen) of een lage viscositeit (zeer geschikt voor wassingen). Gels zijn dikker dan de high viscosity fluids, en kunnen worden gebruikt om uitgesproken penseelstrepen in de verffilm te laten zien en veranderen niet in een vloeistof als ze worden verwerkt. Gels zijn er ook in verschillende viscositeiten, vooral bedoeld voor schilders die meer impasto in hun werk willen ontwikkelen.
Van Gamblin:
“Galkyd heeft een lager gehalte aan oplosmiddel en minder drogers. Onze methode om de mediums te geleren houdt ze helder en juweelachtig in plaats van troebel zoals Liquin is. Gamblin heeft nooit geprobeerd Liquin exact te kopiëren. Neo Megilp is vergelijkbaar met de textuur van Liquin. Galkyd is vergelijkbaar met de droogtijd van Liquin. De droogtijd van Galkyd Lite komt ook in de buurt, maar het is een medium met een lage viscositeit, zodat het de verf heel anders beïnvloedt. De glansgraad van Galkyd Lite komt waarschijnlijk het dichtst in de buurt van Liquin.”
Author’s Note:
Onze persoonlijke favoriete mediums worden allemaal gemaakt door Robert Gamblin en omvatten: Galkyd, Galkyd Lite en NeoMegilp. Deze kunnen het beste worden verdund en gereinigd met Gamsol, Gamblin’s eigen geurloze oplosmiddel van cosmetische kwaliteit.
Driers
Cobalt Drier verkort de droogtijd door zuurstof sneller naar de verflaag te trekken. Het is een viskeuze paarse vloeistof gemaakt door het koken van kobaltzouten in lijnolie. Het moet spaarzaam worden gebruikt (niet meer dan 5%) en kan kleuren enigszins veranderen, vooral lichte kleuren. Kobaltdroger is nuttig wanneer het wordt toegevoegd aan glaceermediums die standolie, zuivere gomterpentijn en damarvernis bevatten.
Historische foto van terpentijnoogst
Oplosmiddelen
Turpentijn, aceton en minerale eau-de-vie worden vaak “oplosmiddelen” genoemd. Je kunt er niet direct mee schilderen omdat ze niet de noodzakelijke film vormen die pigment nodig heeft om “droge” verf te worden. Een oplosmiddel is een vloeistof, vaste stof of gas waarin een andere vaste stof, vloeistof of gas kan oplossen. De termen “oplosmiddel” en “olie” ontlenen hun betekenis dus aan de manier waarop ze worden gebruikt. Met andere woorden, een olie kan een verdunningsmiddel/oplosmiddel zijn.
Gum Spirits of Turpentine is een organisch oplosmiddel dat wordt gebruikt voor het verdunnen van verven op oliebasis, voor het produceren van vernissen, en als grondstof voor de chemische industrie. De damp ervan kan bij inademing de huid en de ogen irriteren, schade toebrengen aan de longen en het ademhalingsstelsel en aan het centrale zenuwstelsel, en kan bij inname onder meer nierfalen veroorzaken. Omdat het brandbaar is, vormt het ook een brandgevaar.
Odorless Mineral Spirits kan worden vervangen door terpentijn in alle schilderfuncties die geen dammar omvatten. Het is een goed alternatief voor verfverdunning en algemene schoonmaak. Het vereist ook voldoende ventilatie. Geurloze terpentine is een petrochemisch product, waarvan de giftige aromatische (stinkende) fracties zijn verwijderd, zodat het minder giftig is dan gomterpentijn, minerale terpentijn of white spirit. Zij verdampen ook langzamer dan terpentijn, zodat tijdens een schildersessie zeer weinig damp ontstaat. Deze factor is wellicht belangrijker dan de lagere toxiciteit zelf. Zij verdampen echter wel na verloop van tijd.
Petroleumgeest is een geraffineerde petroleumolie die het meest doeltreffend is om kleuren te verdunnen en een zachtheid te geven bij het aanbrengen, vergelijkbaar met aquarelleren. Het verdampt snel.
Canada Balsem, ook wel Canadese terpentijn of balsem van spar genoemd, is een terpentijn die wordt gemaakt van de hars van de balsemsparboom (Abies balsamea) uit het boreale noorden van Amerika. Aangezien het niet kristalliseert naarmate het ouder wordt, verslechteren zijn optische eigenschappen niet. Het is echter slecht bestand tegen warmte en oplosmiddelen. Het droogt op tot een heldere transparante film. Het wordt gebruikt als plastificerende hars voor vernissen en mediums.
Veniceturpentijn is zware, dikke vloeistof gemaakt van het sap van de Oostenrijkse lariks of de westelijke lariks (Larix occidentalis). Toegevoegd aan olieverven, mediums en vernissen creëert het een taai, email-achtig oppervlak. Omdat het de eigenschap heeft na verloop van tijd te vergelen, moet het worden gebruikt in combinatie met drogende oliën zoals standolie of vluchtige oliën zoals terpentijn. Venetiaanse terpentijn wordt ook gebruikt als coating op de hoeven van paarden om ze te harden en een barrière te vormen tegen water.
Straatsburgse terpentijn (Olio d’Abezzo) wordt gemaakt van de zilverspar uit Tirol en is vergelijkbaar met Venetiaanse terpentijn. Het werd geprefereerd door kunstenaars uit de 17e eeuw.
Spiesolie of spieslavendel wordt gedistilleerd uit Lavandula spica, een breedbladige lavendelsoort die in Europa in het wild groeit en in Spanje wordt gekweekt. Het is niet dezelfde cultivar die wordt gebruikt om de lavendelolie te maken die in parfums wordt gebruikt. De eigenschappen zijn vergelijkbaar met die van terpentijn, maar de neiging om te gommen of te oxideren bij blootstelling aan de lucht is groter. Spikeolie is een natuurlijk en weinig giftig vervangingsmiddel voor terpentijn. Het verdampt langzamer dan terpentijn, minerale brandewijn of reukloze minerale brandewijn. Velen zeggen dat Lavendel Spijkolie het medium was dat door Leonardo en de Nederlandse schilders werd gebruikt. Het heeft een aantrekkelijke opwekkende geur, en er is maar een kleine hoeveelheid nodig – een druppel of twee per keer.
vernissen en andere mediums
Dammar werd voor het eerst als schilderijvernis geïntroduceerd in 1826, en wordt gewoonlijk aangeduid als damarvernis. Het vernis, gemaakt van dammar gom en terpentijn, wordt algemeen gebruikt bij het schilderen met olieverf, zowel tijdens het schilderproces als nadat het schilderij is voltooid. Gemengd met standolie en terpentijn is het een goed allround schildermedium.
Het moderne marogermedium is een bijwerking van het historische marogermedium en wordt gemaakt van lijnolie, mastiekhars, Arabische gom en zwarte olie. Het wordt gebruikt om de verf hanteerbaarder te maken en om rijkere kleuren te creëren, zelfs wanneer de verf droog is. Maroger Medium maakt olieverf niet migreerbaar. Dit kan helpen bij het schilderen van details door kleuren gescheiden te houden. Voorzichtigheid is geboden bij het gebruik van dit product, omdat het nog steeds kleine hoeveelheden lood bevat.
Cold Wax Medium is een zachte pasta die wordt gebruikt om olieverf dikker en meer mat te maken. Het is niet vergelend en kan verf versterken tegen krimpen en barsten. Gebruik 25% wasmedium met 75% olieverf voor penseelschilderen en 50% wasmedium met 50% olieverf voor mestechnieken.
Ralph Mayer beveelt dit recept aan voor een goed universeel glazuur- en olieverfmedium:
Damar vernis (5-pond gesneden) – 1 fluid ounce
Standolie – 1 fluid ounce
Pure gomterpentijn – 5 fluid ounces
Kobaltdroger – ongeveer 15 druppels”
Een ander interessant boek is Formulas for Painters
