De Theogonie is een didactisch en instructief gedicht uit de 8e eeuw v. Chr., dat wordt toegeschreven aan de Griekse dichter Hesiod. De Theogonie werd aanvankelijk niet op schrift gesteld, maar maakte deel uit van een rijke mondelinge traditie die pas decennia later in schriftelijke vorm werd omgezet. De Theogonie schetst de geschiedenis van de wereld vanaf haar schepping via de strijd tussen de Olympiërs en de Titanen tot de opkomst van Zeus als de absolute heerser over alle Olympiaanse goden. Met de opkomst van Zeus als oppermachtige en de geboorte van zijn vele kinderen eindigt het gedicht en gaat het niet in op de voortdurende strijd tussen de mensheid en de goden. Veel van wat tegenwoordig bekend is over de vroege Griekse mythologie is afkomstig uit het werk van Hesiod en die andere grote Griekse dichter Homerus. Samen zouden hun werken van grote invloed zijn op de latere Griekse literatuur en het drama, en op de Romeinse mythologie, vooral door het epos Metamorfosen van Ovidius.
Auteurschap
De Theogonie (van het Griekse theogonia, wat “generaties van de goden” betekent) is een episch gedicht van 1.022 hexameter regels dat de geboorte beschrijft van de goden in het Griekse pantheon. Men denkt dat het gedicht rond 700 v. Chr. is geschreven (plus of min een generatie aan weerszijden van die datum). Er is weinig bekend over het leven van Hesiod. Zijn vader emigreerde uit Cyme in Klein-Azië en vestigde zich in Boeotië, een kleine staat in Centraal Griekenland. Aangenomen wordt dat de dichter een boer was; een feit dat blijkt uit de eerste verzen van de Theogonie. Hij kan ook een rapsodist zijn geweest, een voordrager van poëzie, waar hij de techniek en de woordenschat van heldenliederen leerde.
Advertentie
Hoewel sommigen betwijfelen of Hesiod de Theogonie werkelijk heeft geschreven, zijn de meeste classicisten van mening dat hij dit wel heeft gedaan. Delen van het werk kunnen echter zijn toegevoegd door latere dichters en er is een duidelijke gelijkenis in sommige aspecten met vroegere Mesopotamische literatuur. De historica Dorothea Wender meent dat de Theogonie een vroeger werk was dan Werken en Dagen, het andere werk dat aan Hesiod wordt toegeschreven. Zij beschouwt het laatste als een beter werk, en hoewel de Theogonie ongepolijst lijkt, kan de auteur moeite hebben gehad met schriftelijke compositie.
Wender bekritiseert Hesiod voor het niet bespreken van de onttroning van Kronos en zijn eindeloze vermelding van “kleurloze godheden.” Ook is Hesiod’s Zeus te onoverwinnelijk. Er is geen spanning. “Homerus haalt meer spanning uit een voetrace dan Hesiod uit een grootschalige oorlog in de hemel” (18). Voor Wender is het gedicht echter nog steeds van historisch belang. Zeker, de Theogonie was invloedrijk; de historicus Norman Cantor schreef in zijn Antiquity dat de Grieken Homerus en Hesiod’s notie van de goden overnamen en
Advertisement
een kenmerkende Griekse religie werd ontwikkeld. Deze godsdienst was altijd complex en nooit consistent in al zijn details; toch ligt zijn visie op de mens en de wereld in het centrum van de Griekse cultuur. (123)
Hesiod was invloedrijk op de klassieke Griekse literatuur en filosofie; zijn Prometheus-verhaal bijvoorbeeld inspireerde toneelschrijvers als Aeschylus (ca. 525 – ca. 456 v. Chr.). Zijn poëtische stijl vond veel navolging, vooral in de Hellenistische tijd en in de Romeinse tijd – zowel in de Republiek als in het keizerlijke Rome – toen de werken van Hesiod nog steeds werden voorgedragen en op muziek gezet. De grote Romeinse schrijver Ovidius (43 v. Chr. – 17 n. Chr.) zou veel van de thema’s uit de Theogonie gebruiken in zijn Metamorfosen.
Homer vs Hesiod
In de inleiding van haar vertaling van de Theogonie vergelijkt Wender de goden van Homerus met die van Hesiod. Hoewel de Olympiërs van Homerus ethisch gezien misschien niet bewonderenswaardig waren – ze logen, bedrogen en stalen – waren ze toch beschaafd. Homerus wiste hun zonden uit zonder enige vermelding van “primitief gedrag”. Hesiod deed echter geen moeite om het mythologische verleden “wit te wassen” in termen van moderne normen, met één uitzondering. De uitzondering is Zeus, de held van het gedicht, wiens alwetendheid, macht en rechtvaardigheid bij elke gelegenheid worden benadrukt” (17). De heldendichten van Homerus waren geschreven voor een publiek uit de hogere klasse, terwijl de werken van Hesiod meer alledaags waren. Bovendien “… heeft Hesiod zijn wereld van primitieve goden en chaotische krachten primitief en chaotisch laten blijven” (17).
Schrijf je in voor onze wekelijkse e-mail nieuwsbrief!
Hymne aan de Muzen
In de openingsregels van het gedicht geeft Hesiod de negen Muzen, die naar hem toe kwamen terwijl hij zijn schapen hoedde, de eer dat zij hem hebben leren zingen. Over zichzelf in de derde persoon gesproken, schreef Hesiod:
De Muzen hebben Hesiod eens geleerd
zoete liederen te zingen, terwijl hij zijn lammeren
herderde op het heilige Helicon; de godinnen
Olympische, dochters van Zeus die
de aegis houdt, spraken eerst deze woorden tot mij:
‘Jullie rustieke herders, schaam je: jullie zijn
geen mensen!’ (23-24)
Hesiod voegt daar echter aan toe dat de mens weliswaar genoeg weet om overtuigende leugens te verzinnen, maar dat hij ook de vaardigheid heeft om de waarheid te spreken als dat nodig is. De Muzen gaven hem een staf van een bloeiende laurier en
brachten een heilige stem in mijn mond
waarmee ik de toekomende dingen
en de dingen die vroeger waren, kon vieren. (24)
Hij had van de Muzen de opdracht gekregen te spreken over hen die “eeuwig zullen leven”. Hesiod bracht dus hulde aan de goden met een lofzang op de negen Muzen die de dichter hadden verteld over vervlogen tijden. Het was een tijd voor de dagen van Zeus, toen de aarde was geboren uit Chaos. Zij spraken over de opkomst van hun vader Zeus op de troon op de berg Olympus na zijn nederlaag tegen zijn eigen vader, Kronos (Cronus):
Advertentie
We beginnen dan met de Muzen, die de machtige geest van vader Zeus verblijden
met gezang
op de Olympus, vertellend over de dingen die zijn
die zullen zijn, en die waren, met samengevoegde stemmen
in harmonie. Het zoete geluid vloeit uit monden die nooit moe worden; de zalen van vader Zeus, de donderaar, stralen blij wanneer de zuivere stem van de godinnen wordt uitgestraald. (24)
Hesiod vervolgt met te horen hoe de Muzen zowel het “doorluchtige geslacht van de eerstgeboren goden” als Zeus, de vader van zowel de goden als de mensen, bejubelden. Zij vertellen hem hoe Zeus uiteindelijk Kronos versloeg en de macht onder de andere goden verdeelde, met name onder zijn broers Poseidon en Hades. Hesiod vertelt hoe Zeus oppermachtig werd,
want hij had zijn vader, Kronos, met geweld verslagen
En verdeelde nu de macht eerlijk onder de goden
en gaf ieder een gepaste rang. (25)
Geboorte van de goden
Na de hymne aan de Muzen beschrijft Hesiod de geboorte van de goden. Hij vraagt de Muzen “mij een zoet lied te geven” om te vertellen
hoe eerst de goden en de aarde ontstonden
En de rivieren en de grenzeloos gezwollen zee
En de stralende sterren, en de brede hemel daarboven
En hoe de goden hun rijkdommen verdeelden
en hoe zij hun eer deelden, hoe zij voor het eerst
De Olympus veroverden met zijn vele plooien. (26)
Zij spraken over Chaos en hoe uit Chaos de nacht en de dag voortkwamen. Uit Chaos kwam de Aarde (Gaia) die de Hemel of Hemel (Ouranos) baarde, evenals andere kinderen waaronder Eros (Verlangen), Tartarus (Onderwereld), Erebus (Duisternis), en Nyx (Nacht). Uit Nyx zouden Doom, Dromen, Tweedracht, Schuld en Slaap voortkomen.
Steun onze Non-Profit Organisatie
Met uw hulp creëren wij gratis inhoud die miljoenen mensen helpt geschiedenis te leren over de hele wereld.
Word lid
Advertentie
Hesiod spreekt over hoe Nyx ook het leven schonk aan de Destines en de genadeloze Fates,
die de zonden van mensen
en goden opsporen, en altijd ophouden met vreselijk woeden
Tot zij de zondaar straf geven. (30)
Uit het “huwelijk” van Aarde en Hemel kwam echter de “krom-sjacheraar Kronos” voort, de vijand van zijn vader. Alle zonen van de Aarde en de Hemel – die bekend zouden worden als de Titanen – werden vanaf hun geboorte gehaat door hun jaloerse vader. Na de geboorte van elk kind verstopte Ouranos het diep in de aarde, ver weg van het licht. Hun bedroefde moeder had echter een plan om zijn boosaardige misdaad te vergelden. Toen Ouranos op een avond zijn vrouw naderde, kwam een verborgen Kronos tevoorschijn en nam een sikkel met een lang blad (hem door zijn moeder gegeven) en castreerde zijn vader. Uit het druipende bloed werden zowel de Furies als de Giganten geboren. De afgehakte geslachtsdelen werden in zee geworpen waaruit Aphrodite, de godin van de liefde, werd geboren.
Advertentie
Afgezien van de opkomst van Zeus en de strijd met de Titanen, wordt een groot deel van het gedicht besteed aan de geboorte van een aantal minder belangrijke goden, waaronder Protho, Eukrante, Thetis, Hippothoe, en Cymatolege. Hesiod vertelt ook over het huwelijk van Thaumas en Electra, die de Harpijen ter wereld brachten. Hesiod spreekt vervolgens over de Gorgonen en Medusa,
…zij die pijnlijk leed
Haar zusters waren onsterfelijk, altijd jong
Maar zij was sterfelijk, en de donkerharige. (32)
Volgens de legende zou Medusa sterven door toedoen van Perseus (een andere zoon van Zeus), en toen hij haar hoofd afhakte,
… kwam de grote Chrysaor tevoorschijn
En Pegasus het paard, die zo genoemd wordt
Omdat zijn geboorte dicht bij de bronnen van de Oceaan was. (32)
De dichter heeft het over de “onuitsprekelijke Cerberus,”
die rauw vlees eet
De bronsgestemde hond van Hades, schaamteloos, sterk
met vijftig koppen. (33)
Hij schreef over de Hydra, de Chimaera, en de Leeuw van Nemean die zouden worden verslagen door de held Hercules, de zoon van Zeus. Dan was er de geboorte van Hekate (Hecate) dochter van Phoebe en kleindochter van de Titanen,
die bovenal
werd geëerd door de zoon van Kronos, Zeus
Hij gaf haar glorieuze geschenken: een deel van de aarde
En van de dorre zee. In de sterrenhemel
heeft zij haar plaats, en de onsterfelijke goden
respecteren haar zeer. (36)
Zeus & Kronos
Ten slotte komt Hesiod tot de geboorte van Zeus:
…vader van goden en mensen
Wiens donder de wijde aarde doet beven. (38)
Rhea baarde vervolgens Hestia, Demeter, Hera en Hades,
die zijn thuis heeft onder de aarde
De god wiens hart genadeloos is, en hem
die luid neerstort en die de aarde doet beven. (38)
Hoedanook greep Kronos elk kind en slokte het op, behalve natuurlijk Zeus, die door zijn moeder werd weggeroofd om in het geheim te worden grootgebracht op het eiland Kreta. Kronos had van de Aarde en de Hemel geleerd dat het zijn lot was door een van de zijnen ten val te worden gebracht. Hij geloofde dat niemand superieur mocht zijn aan de goden, behalve hijzelf. Nadat de toekomstige koning van de goden uit zijn schuilplaats was teruggekeerd, zou hij tegen zijn vader in opstand komen en hem castreren. Wender schreef dat Hesiod niet heeft stilgestaan bij Zeus’ aanval op zijn vader – zonder de castratie te vermelden – omdat hij niet wilde dat de held van het gedicht blijk zou geven van gebrek aan respect voor een ouder.
Atlas & Prometheus
Later introduceert de dichter andere opmerkelijke figuren uit de Griekse mythologie, zoals de nakomelingen van de Titanen. Een van hen, Atlas,
gedwongen door harde noodzaak
Houdt de brede hemel omhoog, gestut op zijn hoofd
En onvermoeibare handen, aan de uiteinden van de aarde. (39)
Volgende was de geboorte van de “briljante” Prometheus. Prometheus had echter de machtige vader van de goden boos gemaakt. Hij had geprobeerd Zeus te misleiden en had een vuurstraal gestolen en die aan de mensheid gegeven, maar Zeus wilde niet dat zij vuur hadden. Voor dit bedrog zou de grote god zich wreken, en Prometheus
werd door Zeus gebonden
In wrede ketenen, onbreekbaar, geketend rond
een pilaar, en Zeus wekte op en zette
een adelaar met lange vleugels op hem, die kwam en
zijn doodloze lever opat. Maar de lever groeide
elke nacht, tot hij de hoeveelheid
die de langvleugelige vogel overdag had opgegeten, weer opmaakte. (40)
Hercules, zoon van Alcmene en Zeus, zou Prometheus later uit zijn ketenen bevrijden.
De eerste vrouw
In een andere belangrijke, zij het schaamteloos misogynistische episode, wordt een jonge vrouw geschapen. Hoewel niet bij naam genoemd, werd zij door Athena gekleed in zilveren gewaden en uit haar
komt het hele vrouwenras voort
Het dodelijke vrouwenras en de vrouwenstam
Die met sterfelijke mannen samenleven en hen schade berokkenen
Geen hulp voor hen in vreselijke armoede
Maar bereid genoeg om met hen te delen in rijkdom. (42)
De latere Griekse mythologie spreekt over Pandora, de vrouw van Epimetheus, die de Doos van Pandora opent, een daad die het kwaad over de wereld bracht. Pandora wordt echter pas in Hesiod’s latere werk, de Werken en Dagen, bij naam genoemd. Hesiod schreef dat een vrouw slecht is voor een man omdat zij samenzweert. Als een man het huwelijk en de moeilijkheden die het met zich meebrengt vermijdt, zal hij op zijn oude dag ellendig zijn omdat er niemand zal zijn om voor hem te zorgen; zijn verwanten zullen bij zijn dood zijn bezit verdelen. Maar een getrouwde man met een goede vrouw krijgt zowel het goede als het kwade, maar leeft zijn hele leven in eeuwige pijn.
De strijd met de Titanen
Lang geleden had een jaloerse en afgunstige Ouranos drie van zijn zonen gebonden – de reuzen Kottos, Gyes, en Briateus – en
hij liet hen onder de breed geplaveide aarde leven
En daar leden zij, onder de grond wonend
Het verst weg, aan de rand van de aarde; Zij treurden
vele jaren lang, met grote pijn in hun hart. (43)
Zeus wist hen echter te bevrijden en er ontstond een strijd tussen de Olympische goden, geholpen door de reuzen, en de Titanen. De oorlog tussen de goden van Olympus en de Titanen zou tien jaar duren.
Ze gingen de strijd met elkaar aan, allen
zowel mannen als vrouwen. Titaanse goden en zij die Kronos verwekte en zij die Zeus van Erebos naar het licht had gebracht. Onder de aarde
Strange, machtige mensen, wier macht immens was. (45)
De strijd ging door totdat
Zeus zijn woede niet langer in toom hield, want nu
was zijn hart vervuld van razernij, en liet hij
de volle omvang van zijn kracht zien. (45)
De Titanen werden verslagen en naar de Tartarus diep onder de aarde gestuurd. De reuzen die Zeus had bevrijd en die aan de zijde van de Olympiërs vochten, werden beloond voor hun trouw.
De kinderen van Zeus
De rest van het gedicht gaat over Zeus en de geboorte van zijn vele kinderen. Zijn eerste vrouw was Metis, die hem Athena schonk. Met Leto verwekte hij de tweeling Apollo en Artemis, de jageres. Bij Hera, zijn zuster, werden Hebe, Ares en Eileithuia geboren. Uit Hera werd “zonder de daad der liefde” de manke god Hephaistos geboren. Uit Mnemosyne kwamen de negen Muzen voort: Clio, Euterpe, Thalia, Melpomene, Terpsichore, Erato, Polyhymnia, Urania, en Calliope. Na het noemen van de vele zonen en dochters van Zeus’ nakomelingen eindigt Hesiod zijn gedicht met de volgende woorden:
Dit zijn de godinnen die met mannen hebben geslapen
En hen kinderen hebben gebaard die waren als de goden
Zing nu van de vrouwen, Muzen
Jij zoetgevooisde
Olympische dochters van de aegis-dragende Zeus. (57)
