Toen de Franse president Emmanuel Macron afgelopen zomer zei dat hij een nieuw “kader en regels” zou creëren voor islamitische instellingen in Frankrijk, was hij niet alleen. Andere politici en denkers zijn ook betrokken geweest bij een bredere inspanning om een verwoording van de religie te vinden die aansluit bij wat zij zien als Europese waarden.
Wat echter te weinig wordt opgemerkt, is dat een tolerante Europese islam al eeuwenlang bestaat-op het zuidoostelijke deel van het continent, waar Bosnische moslims, Albanezen, Turken en anderen zichzelf zien als volledig moslim en volledig Europees. Uit een studie van het Pew Research Center uit 2013 blijkt dat zij tot de meest liberale moslims ter wereld behoren. Slechts een kleine minderheid van de ondervraagde Bosnische moslims, bekend als Bosniakken, vindt bijvoorbeeld dat overspeligen moeten worden gestenigd en afvalligen geëxecuteerd, in tegenstelling tot grote meerderheden voor beide standpunten onder Pakistaanse en Egyptische moslims.
Het geval van mijn volk, de Bosniakken, is bijzonder leerzaam. Het laat zien hoe de houding ten opzichte van de Islam in de loop van de tijd kan evolueren en hoe zijn aanhangers – met de hulp van progressieve theologen en intellectuelen – de moderniteit kunnen omarmen zonder hun religieuze identiteit op te geven. Gedurende de hele 20e eeuw hebben Bosnische denkers creatieve theologische interpretaties van de Islam aangeboden die pasten bij het Europese leven. Toch zijn hun bijdragen vandaag niet erg bekend in West-Europa. Nu anti-moslim populistische propaganda in verschillende Europese landen paranoia aanwakkert, is het des te urgenter om verwaarloosde bewijzen van de verenigbaarheid tussen de islam en het moderne Europa terug te vinden.
Lees: Een nieuw plan om een ‘islam van Frankrijk’
De meerderheid van de Bosniërs aanvaardde geleidelijk de islam nadat de Ottomanen deze in de 15e eeuw naar de regio hadden gebracht. Zij regeerden tot 1878, toen zij Bosnië verloren aan een oude rivaal: het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Veel Bosniakken voelden zich op dat moment niet op hun gemak onder hun nieuwe heersers, niet in het minst omdat klassieke teksten van de moslimjurisprudentie het leven in door niet-moslims geregeerd gebied verboden hadden. Van 1878 tot 1918 emigreerden naar schatting 150.000 naar Turkije.
More Stories
Maar prominente moslimintellectuelen brachten argumenten naar voren die hielpen de stroom van Bosnische emigratie in te dammen. Onder hen was Grootmoefti M.T. Azabagić, die in de jaren 1880 betoogde dat een moslim in feite gelukkig kan leven onder een tolerante niet-islamitische staat “waar hij niet wordt misbruikt of beledigd voor zijn daden van devotie”. Als reactie accepteerden de Bosniakken het Oostenrijks-Hongaarse bewind en begonnen zich te organiseren onder de seculiere staat.
In 1882 werd de officiële “Islamitische Gemeenschap in Bosnië en Herzegovina” opgericht. De structuur van de organisatie bleef zich ontwikkelen in reactie op de veranderende historische omstandigheden, en werd geleidelijk een orgaan dat opereerde met een zekere mate van onafhankelijkheid van de staat in zijn streven om islamitische zaken zoals geestelijk onderwijs te regelen. Uiteindelijk kreeg het een gekozen leider en zijn eigen religieuze en wetgevende organen. Het orgaan financierde zichzelf en haalde zijn inkomsten grotendeels uit lidmaatschapsgelden en donaties aan liefdadigheidsinstellingen. Het was verantwoordelijk voor het onderhoud van moskeeën, de benoeming en opleiding van imams, het opstellen van fatwa’s en het leiden van theologische studies aan verschillende scholen. (Zelfs vandaag de dag bestaat het nog steeds en functioneert het nog steeds.)
Een andere dringende kwestie in die tijd was de dienstplicht van jonge Bosniakken in een niet-islamitisch leger. Konden moslims dienen in een leger dat door christenen werd geleid? De spanning werd weggenomen toen Mustafa Hilmi Hadžiomerović, de toenmalige moefti van Sarajevo, in 1881 een fatwa uitvaardigde waarin hij de Bosniakken opriep zich aan de dienstplicht te houden. Vervolgens vaardigde hij nog een fatwa uit waarin hij verklaarde dat de benoeming van rechters door een niet-moslim heerser geldig was, hetgeen de Bosnische religieuze leiders ertoe bracht de modernisering van de sharia-rechtbanken en hun geleidelijke integratie in de jurisdictie van de Habsburgse staatsrechtspraak te aanvaarden. Dit was met name gebaseerd op wederzijdse concessies, aangezien de Habsburgers flexibel genoeg waren om toe te staan dat de Sharia onder hun heerschappij in de sfeer van het burgerlijk recht zou opereren. (De shariarechtbanken werden in 1946 afgeschaft met de komst van het socialistische Joegoslavië.)
Bosniakken debatteerden ook over moslimvrouwenzaken, waaronder het gebruik van de gezichtssluier. Een van de bekendste debatten over dit onderwerp dateert van 1928. Het begon toen Mehmed Džemaludin Čaušević, de grootmoefti van de Bosnische gemeenschap en een belangrijke religieuze hervormer, betoogde dat de gezichtssluier een product was van historische traditie, niet van religie op zich, en dat het dus mogelijk was om de sluierpraktijken te veranderen zonder de islam te schenden. Religieuze conservatieven, die het bedekken van het gezicht van een vrouw als een religieuze plicht beschouwden, reageerden hard. Maar na lang en heftig heen en weer gepraat kreeg Čaušević uiteindelijk de steun van vooraanstaande intellectuelen en professionals, van wie sommigen al snel de leiders werden van een zelfbenoemde progressieve beweging.
Na de Tweede Wereldoorlog, tijdens het communistische bewind in Joegoslavië, werd de “emancipatie” van moslimvrouwen met autoritaire middelen bewerkstelligd. De gezichtssluier werd gezien als een belemmering voor de broodnodige deelname van vrouwen aan de socialistische wederopbouw van het nieuw gevormde land. Het Antifascistische Vrouwenfront, een door de staat gesteunde organisatie, organiseerde van 1947 tot 1950 campagnes om moslimvrouwen in Joegoslavië te onthullen. Tijdens openbare onthullingsceremonies klauterden vrouwen op podia en verwijderden massaal hun zar – een zwart gewaad dat lijkt op de huidige boerka.
De door de staat opgelegde onthullingen mondden uiteindelijk uit in een wettelijk verbod op gezichtssluiers in 1950. De nieuwe wet werd aan het publiek voorgesteld als het antwoord van de staat op de massale verzoeken van moslimvrouwen. Hoewel sommige vrouwen het verbod verwelkomden, raakten velen erdoor meer geïsoleerd; ze hadden het gevoel dat ze thuis moesten blijven omdat ze niet met onbedekt hoofd naar buiten konden. Schriftelijke en videogetuigenissen bevestigen de moeilijkheden die zij ondervonden.
Lees: Verbod op moslimsluiers werkt averechts – waarom blijven landen het doen?
Bezorgd om de positie van moslimvrouwen in de samenleving, steunde het hoogste officiële islamitische religieuze orgaan van Bosnië destijds de onthullingscampagnes. Het legde in 1947 verschillende verklaringen af waarin het beweerde dat het gezichtsbedekken en het bedekken van de handen tot aan de polsen niet vereist was volgens de religieuze code. Ibrahim Fejić, een mufti die destijds de leiding had over de Islamitische Gemeenschap in Bosnië en Herzegovina, zei dat de Islam vrouwen vraagt zich bescheiden te kleden, maar dat dit niet vereist dat het gezicht wordt gesluierd of dat men zich afzondert van het publiek. Hij voegde eraan toe: “Het is een zonde in de Islam om zichzelf toe te staan wat de godsdienst verbiedt; het is evenzeer een zonde om zichzelf te verbieden wat de godsdienst toestaat.”
De geschiedenis en de praktijk van de Bosnische Islam leveren vandaag een aantal opmerkelijke lessen op voor hen die een liberale Islam in Europa willen cultiveren.
Eén ervan is dat een geïnstitutionaliseerde, gecentraliseerde vorm van Islam zeer succesvol kan zijn, zoals te zien is in het geval van de Islamitische Gemeenschap. Dit kan waarschijnlijk niet precies worden nagebootst in andere Europese landen – de Bosnische organisatie van islamitische religieuze zaken onderscheidt zich doordat zij onafhankelijk is van de staat en elementen van representatieve democratie bevat voor wetgevende en vertegenwoordigende organen – maar zij kan nog steeds dienen als een nuttig voorbeeld voor de rest van Europa.
De Islamitische Gemeenschap noemt de “eisen van de tijd” (in de woorden van de hoogste islamitische rechtsgeleerde van Bosnië) als een van de beginselen die haar religieuze interpretaties bezielen: Islamitisch denken kan en moet moslims antwoorden bieden over hoe zij de islam hier en nu kunnen praktiseren. Het resultaat is dat “de instellingen een element van flexibiliteit krijgen, terwijl de tijdloosheid van de islam behouden blijft”. Dezelfde instelling bevestigt vandaag haar geloofwaardigheid om “te dienen als een constructieve partner voor andere moslimgemeenschappen en EU-instellingen.”
Ten tweede kan gedwongen secularisatie – inclusief een verbod op het dragen van gezichtssluiers – contraproductief zijn. Zoals uit de getuigenissen van moslimvrouwen uit Joegoslavië bleek, kunnen dergelijke beperkingen zeer negatieve gevolgen hebben, waaronder beledigingen van en aanvallen op gesluierde vrouwen. In plaats daarvan kan het in twijfel trekken van de religieuze grondslagen van de gezichtssluier door moslims zelf leiden tot progressieve interpretaties die authentiek aanvoelen omdat ze uit de gemeenschap zelf komen. De hervormingsgezinde leiders van de Bosnische gemeenschap voerden bijvoorbeeld aan dat de islam mannen en vrouwen rechten en verantwoordelijkheden toekent, en dat de ontsluiering zowel trouw is aan de islam als de toegang van vrouwen tot de uitoefening van de hun toegekende rechten kan vergemakkelijken. In plaats van wettelijke verboden of opgelegde kledingvoorschriften zouden democratische westerse regeringen er beter aan doen de keuzevrijheid van moslimvrouwen te bevorderen.
Ten slotte is het islamitisch modernisme, dat in de 19e eeuw ontstond als een poging om de islam met een liberale geest te herinterpreteren, niet zo ineffectief als sommige pessimistische commentatoren over de islam menen. In het Bosnië van vandaag is de islam intern divers: Veel moslims zien het als een deel van hun cultureel erfgoed, terwijl anderen het belang van dagelijkse religieuze rituelen benadrukken.
Onze modernistische islamitische traditie is niet immuun voor wereldwijde trends, waaronder salafistische stromingen. Maar de intellectuele erfenis van Bosnië biedt voldoende bewijs dat Europa en de islam verre van onverenigbaar zijn – ze zijn zelfs eeuwenlang met elkaar verweven geweest.
