Zagreus

Zagreus was een onderwereldgod van de jacht en de wedergeboorte. Hij was een zoon van Hades en Persephone. Hij werd later gelijkgesteld met de Orfische Dionysus, die werd beschouwd als de “eerstgeboren Dionysus” en het kind was van Zeus en Persephone.

Mythologie

Het enige geregistreerde geval waarin Zagreus wordt gebruikt als een naam voor de Orfische Dionysus is in Nonnos’ Dionysiacas. In de Orphici wordt Dionysus over het algemeen Sabazius of Eubuleus genoemd (wat een epitheton was voor Hades) als hij niet Dionysus wordt genoemd.

Er is zeer weinig bekend over de achtergrond van de Orphische Dionysus, behalve dat hij werd beschouwd als het kind van Zeus en Persephone. Verhalen uit de Orfische Hymnen vertellen dat de Titanen, die zich verzetten tegen de macht van Zeus, Olympos binnenslopen, het kind meenemen naar het bos en hem bedriegen met speelgoed, hem vervolgens in stukken hakken en het kind verorberen op zijn hart na. Zeus vond het hart van het kind terug en maakte er een toverdrank van en voerde het aan een van zijn vele minnaars: Semele. Uit het drankje verwekte zij de jongere Dionysos, als een reïncarnatie van de eerste.

In een ander verhaal werden de geslachtsdelen van Sabazius teruggevonden door de Kabeiroi goden van Samothrake. Zij deponeerden ze in een heilige grot op het eiland en stelden ter ere van hem de Samothrakische Mysteriën in.

Volgens Timothy Gantz schijnen “bewaard gebleven Orfische bronnen de naam “Zagreus” niet te gebruiken” , en volgens Martin West werd “de naam waarschijnlijk niet gebruikt in het Orfische verhaal”.

Radcliffe Edmonds zegt: “Lobeck 1892 schijnt verantwoordelijk te zijn voor het gebruik van de naam Zagreus voor de Orfische Dionysos. Zoals Linforth opmerkte: “Het is een merkwaardige zaak dat de naam Zagreus in geen enkel Orfisch gedicht of fragment voorkomt, noch gebruikt wordt door enige auteur die naar Orpheus verwijst.

In zijn reconstructie van het verhaal maakte Lobeck echter uitgebreid gebruik van het vijfde-eeuwse epos van Nonnos, die de naam Zagreus wel gebruikt, en latere geleerden volgden zijn voorbeeld. Ivan Linforth stelt echter dat “de naam Zagreus in geen enkel Orfisch gedicht of fragment voorkomt, noch wordt hij gebruikt door enige auteur die naar Orpheus verwijst… Het is niet bewezen dat Zagreus en Dionysus één en dezelfde zijn… De gewoonte van sommige geleerden om de onttakelde god steeds Zagreus te noemen, lijkt niet goed te zijn, en er is ook geen rechtvaardiging om de naam als een karakteristiek kenmerk van het Orfische verhaal te beschouwen.”

De associatie van Dionysos met Zagreus verschijnt voor het eerst expliciet in een fragment van Callimachus dat bewaard wordt in het Etymologicum Magnum (fr. 43.117 P), met een mogelijk eerder precedent in het fragment uit Euripides Kretenzers (fr. 472 Nauck).

Eerdere bewijzen, echter, (bijv, Alkmaionis fr. 3 PEG; Aeschylus frr. 5, 228) suggereert dat Zagreus vaak met andere godheden werd vereenzelvigd.”

In de vroegste vermelding van Zagreus wordt hij gekoppeld aan Gaia (Aarde) en de “hoogste” god genoemd en Aeschylus verbindt Zagreus met Hades, mogelijk als Hades’ zoon, of Hades zelf. Opmerkend “Hades’ identiteit als Zeus’ katachthonios alter ego”, achtte Gantz het “waarschijnlijk” dat Zagreus, oorspronkelijk, misschien de zoon van Hades en Persephone, later samensmolt met de Orphische Dionysus, de zoon van Zeus en Persephone.

De vroege vermeldingen van Zagreus komen alleen voor in fragmenten van verloren gegane werken. De vroegste is in een enkele geciteerde regel uit het (6e eeuw v. Chr.?) epos Alcmeonis:

“Meesteres Aarde, en Zagreus de hoogste van alle goden.”

Misschien wordt hier bedoeld de hoogste god van de onderwereld.

En blijkbaar was Zagreus voor Aeschylus in feite een onderwereldgod. In een fragment uit een van Aeschylus’ verloren Sysiphus toneelstukken (ca. 5e eeuw v. Chr.) lijkt Zagreus de zoon van Hades te zijn, terwijl in Aeschylus’ Egyptenaren (Aigyptioi) Zagreus kennelijk met Hades zelf werd vereenzelvigd. In een fragment uit Euripides’ verloren toneelstuk Kretenzische Mannen (Kretes) beschrijft het koor zichzelf als ingewijden van de Idaeïsche Zeus en als feestvierders van “de nachtelijke Zagreus, die zijn feesten van rauw vlees opvoert”.

In het Grieks wordt een jager die levende dieren vangt zagreus genoemd, merkt Karl Kerényi op, en het Ionische woord zagre betekent een “kuil voor de vangst van levende dieren”. “We kunnen ons terecht afvragen,” merkt Kerenyi op, “waarom deze grote mythische jager, die in Griekenland een mysterieuze god van de onderwereld werd, een vanger van wilde dieren was en geen doder? Kerényi verbindt de figuur van Zagreus met archaïsche Dionysische riten waarbij kleine dieren ledematen van ledematen werden gescheurd en hun vlees rauw werd verslonden, “niet als een emanatie van de Griekse Dionysische religie, maar eerder als een migratie of overleving van een prehistorische ritus”.