Struktura społecznaEdit
Gelady żyją w złożonym, wielopoziomowym społeczeństwie podobnym do społeczeństwa pawianów hamadryas. Najmniejszymi i najbardziej podstawowymi grupami są jednostki rozrodcze, które składają się z jednej do dwunastu samic, ich młodych i jednego do czterech samców, oraz jednostki całkowicie męskie, które składają się z dwóch do piętnastu samców. Następnym poziomem społeczności gelada są zespoły, które składają się z dwóch do 27 jednostek reprodukcyjnych i kilku jednostek samców. Stada składają się z maksymalnie 60 jednostek reprodukcyjnych, które czasami pochodzą z różnych zespołów i trwają przez krótki czas. Społeczności składają się z jednego do czterech zespołów, których zasięgi domowe znacznie się pokrywają. Żelada zazwyczaj żyje do około tylko 15 lat.
W obrębie jednostek rozrodczych, samice mają tendencję do bycia blisko spokrewnionymi i mają silne więzi społeczne. Jednostki rozrodcze dzielą się, jeśli stają się zbyt duże. Podczas gdy samice mają silne więzi społeczne w grupie, samica będzie tylko interakcji z co najwyżej trzech innych członków jej jednostki. Grooming i inne interakcje społeczne wśród samic zazwyczaj występują między parami. Samice w jednostce rozrodczej istnieją w hierarchii, z wyższymi rangą samice mają większy sukces reprodukcyjny i więcej potomstwa niż niższe rangą samice. Blisko spokrewnione samice mają podobny status hierarchiczny. Samice zazwyczaj pozostają w swoich rodzimych jednostkach przez całe życie; przypadki odejścia samic są rzadkie. Agresja w obrębie jednostki reprodukcyjnej, która jest rzadka, zazwyczaj występuje tylko między samicami. Agresja jest częstsza między członkami różnych jednostek rozrodczych i jest zwykle rozpoczynana przez samice, ale samce i samice z obu stron dołączą i zaangażują się, jeśli konflikt eskaluje.
Mężczyźni mogą pozostać w jednostce rozrodczej przez cztery do pięciu lat. Chociaż geladas tradycyjnie uważa się, że mają samca-społeczeństwo transferowe, wiele samców wydaje się być prawdopodobne, aby powrócić i rozmnażać się w ich rodzimych zespołów. Niemniej jednak samce gelad opuszczają swoje macierzyste jednostki i próbują przejąć własną jednostkę. Samiec może przejąć jednostkę rozrodczą albo przez bezpośrednią agresję i walkę, albo przez przyłączenie się do niej jako podwładny i zabranie ze sobą kilku samic, aby stworzyć nową jednostkę. Gdy w jednostce znajduje się więcej niż jeden samiec, tylko jeden z nich może kopulować z samicami. Samice w grupie razem mogą mieć władzę nad dominującym samcem. Gdy nowy samiec próbuje przejąć jednostkę i obalić zamieszkującego ją samca, samice mogą zdecydować się go poprzeć lub mu się sprzeciwić. W przeciwieństwie do społeczeństwa pawianów hamadryas, samiec utrzymuje stosunki z samicami, pielęgnując je, a nie narzucając swoją dominację. Samice przyjmują samca do grupy, przedstawiając mu się. Nie wszystkie samice mogą wchodzić w interakcje z samcem. Zazwyczaj jedna może służyć jako jego główna partnerka. Samiec może być czasami zmonopolizowany przez tę samicę. Samiec może próbować interakcji z innymi samicami, ale są one zazwyczaj unresponsive.
Większość all-male jednostki składają się z kilku subadults i jeden młody dorosły, prowadzony przez jednego samca. Członek jednostki all-male może spędzić dwa do czterech lat w grupie przed próbą dołączenia do jednostki reprodukcyjnej. Grupy samców są zazwyczaj agresywne zarówno w stosunku do jednostek rozrodczych, jak i innych samców. Podobnie jak w przypadku jednostek rozrodczych, agresja w obrębie jednostek samców jest rzadka. Jako zespoły, jednostki rozrodcze istnieją we wspólnym obszarze domowym. W obrębie zespołu, członkowie są blisko spokrewnieni, a pomiędzy jednostkami nie ma hierarchii społecznej. Zespoły zazwyczaj rozpadają się co osiem do dziewięciu lat jako nowy zespół tworzy w nowym home range.
Badacze z University of the Free State (UFS) w Republice Południowej Afryki, podczas obserwacji gelada podczas badań terenowych, odkryli, że małpy były zdolne do „oszukiwania” na swoich partnerów i pokrycie ich „niewierności”. Niezdominowany samiec ukradkiem kopulował z samicą, tłumiąc normalne okrzyki godowe, aby nie zostać podsłuchanym. W przypadku odkrycia, dominujący samiec atakowałby złoczyńców w wyraźnej formie kary. Jest to pierwszy przypadek, kiedy dowody wiedzy o oszukiwaniu i strachu przed odkryciem zostały odnotowane wśród zwierząt żyjących na wolności. Dr Aliza le Roux z uniwersyteckiego Wydziału Zoologii i Entomologii uważa, że nieuczciwość i karanie nie są cechami wyłącznie ludzkimi, a zaobserwowane dowody tego zachowania wśród małp gelada sugerują, że korzenie ludzkiego systemu oszustw, zbrodni i karania leżą rzeczywiście bardzo głęboko.
Mieszany gatunek zaobserwowano między samotnymi etiopskimi wilkami i geladami. Zgodnie z wynikami badań, małpy gelada nie będą zazwyczaj poruszać się po napotkaniu wilków etiopskich, nawet jeśli były w środku stada-68 procent spotkań spowodowało żadnego ruchu i tylko 11 procent spowodowało ruch większy niż 10 m (33 ft). W ostrym kontraście, gelady zawsze uciekały na duże odległości do klifów dla bezpieczeństwa, gdy tylko napotkały agresywne psy domowe.
Rozmnażanie i rodzicielstwoEdit
Gdy jest w rui, samica kieruje swój tył w stronę samca i podnosi go, przesuwając ogon na bok. Samiec następnie zbliża się do samicy i sprawdza jej piersi i genitalia. Samica kopuluje do pięciu razy dziennie, zwykle około południa. Hodowla i reprodukcja może wystąpić w dowolnym momencie w roku, chociaż niektóre obszary mają szczyty urodzeń.
Większość narodzin występuje w nocy. Noworodki mają czerwone twarze, zamknięte oczy i są pokryte czarną sierścią. Noworodki ważą średnio 464 g (16.4 oz).
Jeśli nowy samiec przejmuje władzę w haremie, samice zapłodnione przez poprzedniego przywódcę mają 80% prawdopodobieństwo poronienia. Zjawisko to znane jest jako efekt Bruce’a. Kobiety przychodzą do estrus szybko po porodzie, więc mężczyźni mają niewielką zachętę do praktykowania dzieciobójstwa, chociaż występuje w niektórych społecznościach w regionie Arsi w Etiopii, co może być zachętą dla kobiet do aborcji i uniknąć inwestowania opieki nad niemowlęciem, które najprawdopodobniej zostanie zabite.
Jednak dzieciobójstwo w geladas pozostaje dość rzadkie w porównaniu do wielu naczelnych, którzy żyją w jednostkach jednoosobowych, takich jak goryle lub szare langury. Zaproponowano, że samice, które anulują ich ciążę może wiązać się z nowym liderem szybciej. Kiedy samiec traci swoją pozycję jako dominujący harem-master, samice i nowy lider mogą pozwolić mu pozostać w jednostce społecznej jako nie-rozrodczy rezydent, który działa jako opiekunka do dzieci. W ten sposób były lider może chronić wszystkie niemowlęta, które spłodził przed zabiciem przez nowego lidera, samice mogą chronić niemowlęta spłodzone przez niego, a kiedy nowy lider stanie w obliczu potencjalnego rywala, były lider będzie bardziej skłonny do wspierania go w utrzymywaniu rywali na dystans.
Śmiertelność wśród niemowląt jest najwyższa w porze wilgotnej, ale średnio ponad 85% niemowląt przeżywa do czwartych urodzin, co jest jedną z wielkich zalet życia w środowisku ze źródłem pożywienia, które niewiele innych zwierząt może wykorzystać i dlatego nie jest w stanie utrzymać wielu dużych drapieżników.
Samice, które właśnie urodziły, pozostają na obrzeżach jednostki rozrodczej. Inne dorosłe samice mogą zainteresować się niemowlętami, a nawet je porwać. Niemowlę jest noszone na brzuchu matki przez pierwsze pięć tygodni, a następnie na jej plecach. Niemowlęta potrafią poruszać się samodzielnie w wieku około pięciu miesięcy. Podrzędny samiec w jednostce rozrodczej może pomóc w opiece nad niemowlęciem, gdy ma sześć miesięcy.
Gdy stada tworzą, młode i niemowlęta mogą zbierać się w grupy zabawy około dziesięciu osobników. Kiedy samce osiągają dojrzałość płciową, zbierają się w niestabilne grupy niezależne od jednostek rozrodczych. Samice dojrzewają płciowo w wieku około trzech lat, ale nie rodzą dzieci przez kolejny rok. Samce osiągają dojrzałość płciową w wieku około czterech lub pięciu lat, ale zazwyczaj nie są w stanie się rozmnażać z powodu ograniczeń społecznych i czekają do około ośmiu do dziesięciu lat. Średnia długość życia w środowisku naturalnym wynosi 15 lat.
KomunikacjaEdit
Dorosłe gelady używają zróżnicowanego repertuaru wokalizacji do różnych celów, takich jak: kontakt, zapewnienie, uspokojenie, nagabywanie, ambiwalencja, agresja i obrona. Uważa się, że poziom złożoności tych wokalizacji jest zbliżony do ludzkiego. Siedzą wokół i gawędzą ze sobą, dając do zrozumienia tym, którzy są w pobliżu, że są ważni, w pewnym sensie, dla osobnika „mówiącego”. Do pewnego stopnia nawoływania są związane ze statusem osobnika. Ponadto, samice mają wezwania sygnalizujące ich estrus. Gelady komunikują się również za pomocą gestów. Pokazują zagrożenia przez odwrócenie ich górne wargi z powrotem na ich nozdrza, aby pokazać swoje zęby i dziąsła, a przez odciąganie ich skalpy do wyświetlania blade powieki. Gelada poddaje się poprzez ucieczkę lub prezentację.
.
