Kiwi Hellenist

Wanneer mensen willen praten over hoe taal kleuren beïnvloedt, is het oude Griekenland een handig ding om naar te wijzen. Maar er duiken steeds weer fundamentele fouten op.

1. De populaire behandelingen (en ook de wetenschappelijke verhandelingen) steunen veel te veel op woordenboekdefinities. Talen verdelen het beschikbare kleurenpalet op verschillende manieren. Een kleurenterm in de ene taal komt niet noodzakelijk overeen met een term in een andere taal. Dit is volkomen normaal. Het gebeurt ook in moderne talen, en het heeft niets te maken met de fysiologie van het oog of de oogzenuw. Een vertaling die in de ene situatie werkt, werkt dus niet in de andere. Kortom, vertaal kleurentermen nooit om wetenschappelijke redenen.
2. Omwille van het vertrouwen op woordenboekdefinities wordt in 19e-20e eeuwse discussies vaak uitgegaan van een essentialistische opvatting, dat er iets echts en objectiefs is aan taalkundige labels voor kleuren. Historisch gezien gaat deze opvatting terug op Isaac Newtons canon van zeven ‘primaire’ kleuren – ROY G. BIV (rood, oranje, geel, groen, blauw, indigo, violet).

Geen woord voor ‘blauw’? Homerus zou het jasje van Alexis Tsipras kyaneos hebben genoemd. Het overhemd is glaukos. Het addertje onder het gras is dat Tsipras’ haar ook kyaneos is.

1. Meer specifiek: ja, je kunt ‘blauw’ zeggen in het Oudgrieks. Meer precies: het Grieks heeft woorden voor het deel van het kleurenpalet dat in het Engels ‘blue’ wordt genoemd. Maar het Engelse ‘blue’ beslaat een enorm gebied van het palet. Het Grieks verdeelt het in meerdere kleinere gebieden: glaukos voor lichtere, niet-levendige tinten; kyaneos voor donkerdere niet-levendige tinten tot en met zwart; porphyreos voor levendige tinten van blauw tot violet tot robijn, maar ook voor minder levendige tinten in het midden van dat bereik (licht magenta, roze); lampros voor metaal-zilver-azuur. Ja, oude bronnen vermelden wel degelijk de kleur van de hemel: het is glaukos of lampros. Het is alleen zo dat Homerus de kleur van de hemel niet vermeldt (en waarom zou hij). Bijvoorbeeld: Cornutus, Compendium 10.18-20, vergelijkt de kleur van de hemel met die van olijfbomen, omdat beide glaukos zijn: glaukos bestrijkt een veel groter gebied van het palet dan ‘azuur’ dat doet. Maar Homerus heeft het wel over kyaneos wolken, en glaukos ogen en zee.
2. Er wordt vaak beweerd dat het antieke Griekse kleuronderscheid voornamelijk gebaseerd is op helderheid. Welnu, het is waar dat Homerus ‘donkerrood, bruin, zwart’ (melas) veel vaker noemt dan de meeste andere kleuren. En het is waar dat helderheid en verzadiging van belang zijn voor sommige kleurentermen. Maar hetzelfde geldt voor het Engels. Roze’, ‘bruin’ en ‘olijf’ zijn versies met een lage verzadiging of helderheid van rood, oranje en geel; dan is er ‘azuurblauw’, ‘marine’, ‘karmozijn’, ‘scharlaken’, ‘limoen’, ‘indigo’, enzovoort. Ga er niet van uit dat er iets methodologisch anders is aan de manier waarop het Oudgrieks zijn kleurentermen ordent, alleen maar omdat één individu (Aristoteles) toevallig graag sorteerde op helderheid.

Ik heb eerder kleurentermen in Homerus behandeld: (1) De bronzen hemel, (2) De wijndonkere zee, beide uit januari 2016. Ik voel de behoefte aan een update: De tweede had een beetje te veel speculatie in de laatste sectie, en een onderwerp dat onder zo’n constant spervuur van verkeerde informatie en verwarring (1, 2, 3, 4, 5, 6) staat, is altijd de moeite waard om opnieuw te bekijken.

Methodologie

We kunnen oude Grieken niet interviewen, en we kunnen geen experimenten uitvoeren om te zien waar ze de kleurgrenzen op een Munsell-array zouden trekken. We moeten ons baseren op gevonden bewijsmateriaal.
Dit betekent niet dat we moeten kijken naar kleurentermen in vertalingen van oude teksten, of zelfs in een woordenboek. Zie punt 1 hierboven. Vertalen is niet een-op-een.
Woordenboeken kunnen helpen. Maar het zijn geen bewijzen, het zijn hulpmiddelen. Neem bijvoorbeeld de LSJ-vermelding voor kyaneos (editie New York 1889, met enige modernisering):

juist, donkerblauw, glanzend-blauw, van de iriserende tinten van een slang … (Ilias 11.26, 38, Hesiodisch Schild 167); van de zwaluw, Simonides 21; van de halcyon, Aristoteles HA 9.14.1; van de huid van de bruinvis, Aristoteles HA 6.12.3; van de diepzee, Simonides 18, Euripides IT 7; … 2. in het algemeen, donker, zwart, van de rouwsluier van Thetis …; van wolken …; van de wenkbrauwen van Zeus … van het haar van Hector …

Enzovoort. De vermelding wekt de indruk dat er niet één juiste vertaling is, en terecht, en vermeldt een heleboel oude bronnen als bewijs (ik heb de meeste hier weggelaten). Van daaruit kunnen we een lexicaal overzicht maken en kijken naar de soorten voorwerpen en oppervlakken die kyaneos worden genoemd; we kunnen kijken naar de bronnen, en verder gaan dan die welke LSJ opsomt; we kunnen kijken naar de context in de bronnen – metaforen, connotaties, geïmpliceerde lichtomstandigheden, enzovoort.
En dan nog is een woordenboek slechts een hulpmiddel, niet een autoriteit. Lexicografen kunnen hun eigen vooringenomenheid hebben over hoe kleur werkt. Plato, Timaeus 68b-c, behandelt lampros als een kleur, maar als je naar de ingang in de LSJ kijkt, zie je daar niets van terug.
Ja, dat komt deels omdat lampros gewoonlijk helderheid aanduidt. Maar het is ook deels omdat we in het Engels geen enkel woord hebben voor ‘metallic silver with a blue tint’. Dat zou wel moeten, als je bedenkt hoe vaak we die kleur zien. Zoals, bijvoorbeeld, in de lucht.
(Ja, daar ben ik geweest. Een oude Griek zou kunnen klagen dat modern Engels geen woord heeft voor hemelkleur!)

Een lampros auto

Verschillende talen, verschillende grenzen

Vertaling is niet één-op-één. Ter illustratie: neem ‘ground’ en ‘floor’. Engelssprekenden zijn vertrouwd met het onderscheid tussen beide. Maar in het Duits is er één woord voor beide, Boden. Als je Duits naar Engels vertaalt en je komt Boden tegen, dan kun je het juiste Engelse equivalent niet geven tenzij je de context kent: je moet weten of de Boden binnen of buiten is.
Zo ook met kleurentermen. Het Duitse Lila en Purpur hebben geen exacte equivalenten in het Engels; het Engelse “crimson” en “chartreuse” hebben geen exacte equivalenten in het Duits. Dat betekent niet dat ze niet vertaald kunnen worden! Als je de context kent, kun je er wel iets op verzinnen. Het Engelse ‘lilac’ en ‘violet’, zijn lichte tinten van Lila: Lila is meer algemeen. Evenzo omvat Purpur het Engelse ‘magenta’, maar het omvat ook koningspaars en het rood van een paddenstoel. Iets soortgelijks geldt voor het Engelse ‘crimson’ en ‘chartreuse’. Hellgrün (‘lichtgroen’) is de woordenboekvertaling van ‘chartreuse’, maar het Engelse woord zit gewoonlijk ongeveer halverwege tussen ‘geel’ en ‘groen’.
Hoe zit het met het Oudgrieks? Denk eens aan uw favoriete beeldbewerkingsprogramma en zijn kleurkiezer:

Kleurenpalet in het Windows-programma Paint.NET, met HSV-selectoren in het rode vak

Op de voorgrond staan de regelaars voor drie parameters die de fysieke parameters van elke kleur op unieke wijze definiëren. Tint’ voor het deel van het spectrum waarin de kleur valt, ‘verzadiging’ voor het bereik van grijs tot levendig, en ‘waarde’ voor lichtheid-donkerheid. (Toen Albert Munsell dit systeem begin 1900 bedacht, gebruikte hij ‘chroma’, niet ‘verzadiging’). In de kleurencirkel links vertegenwoordigt de richting vanuit het midden de tint, en de afstand vanuit het midden de verzadiging. De waarde wordt buiten beschouwing gelaten: dat zou een derde dimensie zijn, die zich uitstrekt van wit tot zwart.
Elke kleurterm verwijst naar een regio van het palet. Maar de grens van die regio is arbitrair – tot op zekere hoogte, tenminste. Er zijn niet-linguïstische beperkingen: het menselijk oog heeft receptoren voor drie kleuren, en dat vertekent ons kleurwaarnemingsvermogen; geëvolueerde cognitieve eigenschappen geven wellicht een hogere prioriteit aan rood, als een kritische kleur. Maar buiten deze vertekeningen kunnen verschillende talen kleurentermen toekennen aan gebieden van verschillende vorm en met verschillende grenzen.
De meeste Engelstaligen zouden zich gemakkelijk voelen bij het gebruik van ‘blue’ om te verwijzen naar het hele linkerkwart van de cirkel. Maar we zouden ons lang niet zo op ons gemak voelen als we het hele kwart rechtsonder in één term zouden vatten.

In het Oudgrieks daarentegen suggereert het gebruik van kleurentermen dat porphyreos ten minste een volledig kwart van de cirkel zou kunnen omvatten, en niet alleen ‘paars’. Als je de niet-levendige tinten links en linksonder van de cirkel neemt, en die ook uitbreidt tot donkere waarden, dan is dat glaukos. Linksboven, in een smallere band dan het Engelse ‘blue’, is kyaneos, ook weer gewogen naar donkerdere waarden. Het hele onderste deel van de cirkel zou chlōros zijn.
Sommige termen hebben wel keurige equivalenten in het Engels: erythros is ‘rood’, leukos is ‘wit’. Maar andere zijn lang niet zo gemakkelijk. Voor hen moet je de context kennen om ze correct te kunnen vertalen.

Een selectie van oude Griekse kleurentermen, uitgezet op het kleurenpalet op basis van lexicaal gebruik en een gezonde dosis gisstimatie. Merk op dat dit wiel slechts een deel van het beschikbare gamma is: het volledige palet zou een derde dimensie hebben die zich uitstrekt van wit (maximumwaarde) tot zwart. Kyaneos strekt zich uit tot lagere waarden helemaal tot aan zwart (het wordt gebruikt van haar en Ethiopische huid), en glaukos is ook vaak een beetje donkerder dan dit (de kleur van olijven of wijnbladeren). In hun donkerste tinten staan kyaneos en melas voor zwart dat van tegenovergestelde kanten van het wiel wordt benaderd: in sommige passages van oude teksten komen zij als synoniemen voor. Enkele voorbehouden: Ik heb hier veel termen weggelaten (prasinos, ōchros, enz.). Bovendien is dit in het beste geval een benadering, in het slechtste geval een schatting, dus er is voldoende ruimte voor correcties – om nog maar te zwijgen van de onenigheid tussen oude bronnen.

Er zijn ook nog andere parameters. Tint, verzadiging en waarde geven alleen de fysieke kenmerken van gekleurd licht weer. Engelse termen als “navy” en “pastel”, en kwalificeerders als “vivid” en “violent”, dragen connotaties in zich van een kleur die levendig of uitgebleekt is in vergelijking met zijn context. Maria Michela Sassi, een geleerde in de antieke filosofie, identificeert drie andere parameters als belangrijk in Griekse kleurentermen (2017):

• Saliency – gerelateerd aan hoe wij als mensen geprogrammeerd zijn om kleuren waar te nemen. Als we bijvoorbeeld hardwired zijn om roodheid te detecteren als een kwestie van urgentie, dan zal rood veel universeler zijn dan andere kleuren.
• Colour event – de subjectieve ervaring van kleur, inclusief de context waarin het wordt gezien (relatieve levendigheid, belichting, enz.) en de culturele betekenis ervan.
• Glittereffect en materiaal – verstrooiing en texturale effecten die het gevolg zijn van het type oppervlak dat wordt waargenomen. Ze noemt porphyreos als een belangrijk voorbeeld, in verwijzing naar dingen als het glinsteren van duivennekveren. Ik zou aithōps als een ander voorbeeld willen noemen.

Sassi heeft volkomen gelijk dat deze allemaal belangrijk zijn. Lampros, bijvoorbeeld, heeft een speculaire kwaliteit die niet kan worden overgebracht door een enkel punt op het Munsell-spectrum. Er zijn talen waar parameters als deze nog belangrijker zijn. Maar ik denk dat we ons vandaag een vereenvoudigde aanpak kunnen veroorloven: we kunnen nog steeds de problemen met de manier waarop oude kleurentermen worden voorgesteld overbrengen, terwijl we ons houden aan de parameters van Munsell.
Het belangrijkste punt waar we op moeten hameren (en het Munsell spectrum is voldoende om dat punt te maken) is dat Engelse kleurentermen niet meer of minder arbitrair zijn dan het Oudgrieks. Er is geen reden om ‘blauw’ als een objectief afgebakend gebied op het palet te beschouwen, net zo min als het Griekse glaukos.

Gladstone, Newton en anderen

William Gladstone, de 19e-eeuwse Britse politicus en premier, wordt vaak gecrediteerd als de bron van het idee dat Homerus geen woord had voor ‘blauw’. Soms wordt zelfs gezegd dat hij beweerd heeft dat het oude Grieks in zijn geheel geen ‘blauw’ had. Zoals we hebben gezien, is dat onjuist. Maar Gladstone is niet helemaal schuldig aan het creëren van de mythe. (Ik heb het ook aan Goethe zien toeschrijven: hij is volkomen onschuldig.)
Gladstone doet wel een grimmig racistische uitspraak dat oude kleursystemen ‘minder volwassen’ zijn dan hedendaags Engels. Hij verwijst naar de “schaarste van kleuren” (1858: 457-458), terwijl hij er tegelijkertijd lange lijsten van produceert. En hij wijst er (terecht) op dat Homerus nooit een kleurenterm toepast op de hemel (483). Maar hij zegt nooit: “Er is geen woord voor blauw. (Op één plaats schrijft hij over drie Engelse kleurtermen die in Homerus geen exacte tegenhanger hebben, en schrijft hij per abuis ‘violet’ voor ‘blauw’: 459, regel 6 van onderen. Zelfs als hij ‘blauw’ had geschreven, zoals hij kennelijk bedoelde, zou hij het nog mis hebben.)
Hoe het ook zij, Gladstone’s veronderstellingen zijn vreselijk. Hij is een essentialist door en door. Hij gaat er bij voorbaat van uit dat er zeven ‘primaire’ kleuren zijn – de zeven van Newtons canon – en dat er iets universeels aan die kleuren is. Hij somt acht kleurentermen op die in Homerus voorkomen, en vervolgt (1858: 459):

Nu moeten we bij vergelijking met onze eigen lijst van primaire kleuren, die voor ons door de natuur is vastgesteld, meteen opzien tegen de armoede van de zojuist gegeven lijst, die er als volgt uitziet:

Rood. Oranje. Geel.

Groen. Blauw. Indigo.

Violet.

Violet.

Hij voegt hier “wit” en “zwart” aan toe, en beweert dan dat vier van de Griekse equivalent zijn aan vier van de Engelse. Op de volgende bladzijde voegt hij met tegenzin nog eens 13 Griekse termen toe, en verklaart dat deze “slechts zeer geringe aanspraken maken om te worden behandeld als bijvoeglijke naamwoorden van een bepaalde kleur”. Hij geeft geen redenering, maar het is duidelijk genoeg. Veel ervan beschouwt hij als synoniemen voor ‘glinsterend, glanzend’ of ‘somber’; verscheidene zijn vergelijkingen, zoals ‘rooskleurig’ of ‘gemarmerd’; en twee, chlōros en glaukos, zijn absoluut kleurentermen, maar Gladstone sluit ze uit, eenvoudigweg omdat ze niet overeenkomen met de zeven van Newton.

Newtons kleurencirkel. Links: Newton 1704, fig. 11. Rechts: een gecorrigeerde versie die in feite Newtons specificaties volgt (indigo zou het enige segment zijn dat veel smaller is dan de andere; 1704: 114).

Gladstones overmoed in de objectiviteit van Engelse termen komt deels voort uit Isaac Newtons materialistische benadering. Newton (1704) bestudeert de splitsing van wit licht in samenstellende kleuren, de relatie tussen verschillend gekleurd licht en verschillende brekingseigenschappen. Het kwantificeerbare karakter van breking wekt de indruk dat alles wat hij zegt objectief is. En voor de stukjes over breking, is dat prima. Maar als we taalkundige grenzen gaan toevoegen, alsof die net zo reëel zijn als de brekingsindices, dan komen er problemen.
Johann Wolfgang von Goethe (1810) bekritiseerde Newton ook, maar zijn kritiek was niet taalkundig: het ging meer over het idee dat brekingsindices de aard van kleur uitputten. Men zou kunnen zeggen dat Goethe’s begrip van kleur fenomenologisch was: hij gaf er de voorkeur aan kleur te begrijpen in termen van qualia – onherleidbare atomen van ervaarbaarheid. Zelfs vandaag de dag vormen qualia nog steeds een probleem voor filosofen van de geest. Persoonlijk denk ik dat het meest verraderlijke probleem de vertaling tussen talen is. (Niet dat ik de Sapir-Whorf hypothese onderschrijf – ga dat niet denken!)
Goethe is de meest invloedrijke autoriteit voor de opvatting dat de oude Griekse kleurentermen hoofdzakelijk over helderheid gaan. Gladstone heeft dat zeker geërfd. Zo ook Eleanor Irwin, in haar studie van kleurtermen in de Griekse poëzie (1974). Maar deze opvatting is veel te reductionistisch. De vroege Griekse filosofen zijn daar ook deels schuldig aan. Sommigen van hen probeerden alles in de kosmos te reduceren tot een enkel element, en hand in hand daarmee probeerden denkers als Theophrastus en Aristoteles alle kleuren te reduceren tot een simplistisch dualisme (Theophr. De sens. 59; Arist. De sens. 439a-440b; zie Irwin 1974: 22-27).

Maar dat soort dualisme is nu eenmaal wat er gebeurt als je te reductionistisch bent. Als je als 19e-eeuwse geleerde kyaneos, melas, ioeis en ēeroeidēs vertaalt in ‘zwart, donker’, lampros, aithōn, aithōps, sigaloeis, charopos, argennos en argos in ‘helder, stralend’, en glaukos, phaios en polios in ‘grijs’, dan moet je niet verbaasd opkijken als je denkt dat er niet veel variatie is in de Griekse kleurentermen.
Irwin’s studie is een verbetering, met een bewustzijn van Munsell coördinaten. Ze geeft een overzicht van de wetenschap vanaf de 1700 tot haar eigen tijd. Maar ze bezwijkt nog steeds voor een groot deel van het oudere essentialisme. Op één niveau is ze zich ervan bewust dat Griekse kleurentermen een hele reeks mogelijke vertalingen hebben. Maar ze blijft volharden in het vastpinnen van Griekse woorden op een enkel Engels woord. En, vrees ik, ze erft veel van Gladstones etnocentrisme.

De Homerische Grieken hadden nog niet geleerd om in abstracte termen te denken. Wat is kleur?’ is een vraag die ze nooit zouden hebben geformuleerd, laat staan dat ze die zouden hebben kunnen beantwoorden. (p. 22)
… helder’, strikt genomen helemaal geen kleurenterm … (p. 25)
… als ξανθόν ‘geel’ is, dan ontbrak een bepaalde term voor oranje. (p. 26)

Ik ken geen algemene behandelingen van de Griekse kleurenterminologie in de laatste 40 jaar. De meest recente goede behandeling, volgens een recensie uit 1982, is een dissertatie uit 1977 van Helmut Dürbeck uit Erlangen. Jammer genoeg is het wat moeilijk te krijgen. Ik heb het niet gelezen, en er zijn geen exemplaren in mijn land. We zouden een grote update kunnen gebruiken, uitgegeven door een grote uitgeverij: Professor Melissa Funke van de Universiteit van Winnipeg heeft me zeer vriendelijk geattendeerd op haar boek-hoofdstuk over het gebruik van Griekse kleurenterminologie in de 19e-20e-eeuwse klassieke geleerden, Funke 2018. Ik heb nog geen toegang tot een exemplaar, maar ik kijk ernaar uit het te lezen!

Metafoor

Irwin toont in ieder geval enige bereidheid om toe te staan dat kleurtermen soms metaforisch zijn … soms. ‘We vinden λειριόεις “lelie-wit” gebruikt van geluid in Homerus en Hesiod, en als we weigeren het een “metafoor” te noemen …’ (blz. 27-28). Maar waarom zouden we weigeren het een metafoor te noemen? Ik denk omdat Irwin geleerd heeft om geen modern concept toe te passen op oude poëzie, omdat dat een anachronisme zou zijn. Maar het feit dat “metafoor” als literaire term niet wijdverbreid was, wil niet zeggen dat het niet bestond – net zomin als “blauw” niet bestond. Tegenwoordig, in de 21e eeuw, is het moeilijker voor te stellen waarom iemand ooit zou weigeren de mogelijkheid van metafoor in antieke poëzie toe te geven.

Enkele van de meest verontrustende toepassingen van kleurentermen in het Grieks – verontrustend voor degenen die concluderen dat de ouden fysiologisch anders moeten zijn geweest, of iets dergelijks – kunnen gemakkelijk worden verklaard als metafoor. Neem het ‘groene’ bloed in Euripides, Hekabe 126-127:

γνώμῃ δὲ μιᾷ συνεχωρείτην
τὸν Ἀχίλλειον τύμβον στεφανοῦν
αἵματι χλωρῷ
U moet unaniem toegeven
het graf van Achilles te versieren
met chlōros bloed

Gladstone geeft toe dat dit niet letterlijk groen bloed kan zijn, maar ‘groen’ in de metaforische betekenis van ‘fris, nieuw’ – hoewel ook hij, net als Irwin, het woord ‘metafoor’ vermijdt. Maar Gladstone’s woorden verraden een vooringenomenheid. Hij geeft Euripides niet de eer voor een ingenieus oxymoron. In plaats daarvan behandelt hij de regel als een infeliciteit, en wijt hij die aan een tekortkoming in het oude Griekse kleurgevoel (1858: 492: “Wanneer het epitheton zo gebruikt kon worden, kon kleur slechts zeer achteloos en vaag in gedachten worden uitgedrukt”).
Hetzelfde geldt voor Homerus’ ‘bronzen hemel’ en Pindars ‘blauwe aarde’. Brons’ is nooit een kleurterm geweest. ‘Bronzen hemel, ijzeren aarde’ is standaard beeldspraak uit de 7e eeuw-BCE, met connotaties van hard en onverzettelijk zijn: hetzelfde beeld komt voor in Assyrische en Hebreeuwse teksten uit dezelfde periode (zie mijn stuk uit 2016). En Pindar (Hymnen fr. 33e.3-6) –

χθονὸς εὐρεί-
ας ἀκίνητον τέρας, ἄν τε βροτοί
Δᾶλον κικλῄσκουσιν, μάκαρες δ’ ἐν Ὀλύμπῳ
τηλέφαντον κυανέας χθονὸς ἄστρον.
(Delos,) het ruime aardse
beweeglijke wonder. Voor stervelingen heet zij
Delos; voor de gezegenden op Olympus,
‘de verzichtbare ster van de kyaneos-aarde’.

Op één niveau wordt kyaneos hier gebruikt als synoniem voor melas, in de bekende formule ‘zwarte aarde’. Blijkbaar is dat voldoende om het gebruik van kyaneos in metaforische zin te rechtvaardigen. Tegelijkertijd weten we niet wat de smaak van Pindars metafoor is: misschien heeft het te maken met het idee dat Delos geboren is uit de donkerblauwe zee, misschien heeft het iets te maken met religie, we weten het gewoon niet. Veel metaforen zijn ons nu ontgaan. Homerus’ ‘wijn-ogende zee’ is er één van. Er zijn veel theorieën over de betekenis van dergelijke metaforen, maar vaak is er geen duidelijke winnaar.

De Sapir-Whorf-hypothese

Laten we eindigen met een verwijzing naar Sapir-Whorf. De Sapir-Whorf-hypothese houdt in dat taalkundige categorieën een effect hebben op cognitie.
In verband met kleuren zou het idee zijn dat als de oude Grieken geen woord hadden voor ‘blauw’ – wat, zoals we hebben gezien, op geen enkele zinnige manier waar is – dat zou betekenen dat ze niet eens in staat waren om zich de kleur blauw voor te stellen. In sommige populaire verslagen zou dit zelfs kunnen betekenen dat ze niet in staat waren de kleur blauw waar te nemen! Dit is, natuurlijk, onzin. Het zou ongeveer net zo logisch zijn als iemand zou zeggen: Het Grieks heeft een woord, glaukos, dat de kleur van een heldere hemel en van wijnbladeren aanduidt, en het moderne Engels heeft dat niet, dus dat moet betekenen dat Engelstaligen niet eens de kleur van de hemel of van wijnbladeren kunnen waarnemen!

Sterk Sapir-Whorf is onzin, en alle cognitieve wetenschappers weten dat.
Veel, veel zwakkere vormen van de hypothese worden nog steeds onderzocht, dat wel. Zo suggereert een recente studie naar de effecten van kleurenterminologie op sprekers van het Mandarijn en Mongools (He et al. 2019) dat, hoewel verschillende linguïstische grenzen tussen kleurentermen geen merkbaar effect hebben op het vermogen van mensen om kleuren te herkennen en te categoriseren, ze wel een effect hebben op de snelheid waarmee mensen kleuren sorteren. En bovendien vindt de studie dat dit effect verband houdt met het verbale werkgeheugen: dat ondersteunt het idee dat taal betrokken is bij sommige delen van cognitieve verwerking.
Maar dat betekent niet dat ‘de manier waarop je kleur ziet afhangt van welke taal je spreekt’, zoals een artikel uit 2018 in The Conversation het formuleerde. Die titel was zo misleidend dat de auteurs in de commentaren moesten stappen en probeerden uit te leggen wat ze bedoelden. Maar hun uitleg maakte de zaken niet bepaald duidelijk –

Dit betekent niet dat we fysiek niet het volledige kleurengamma kunnen waarnemen, maar dat we ze wel anders waarnemen, afhankelijk van de woorden die we gebruiken om ze te beschrijven.

‘Ze anders waarnemen’ is heel, heel vaag. Het hoeft niet zo vaag te zijn. Taal heeft een effect op de cognitieve verwerking van kleur: dat is duidelijk, en het is niet moeilijk uit te leggen. Maar ‘we nemen ze anders waar’ is een gigantische overdrijving. Het impliceert dat er iets oncommuniceerbaars is aan kleurentermen in verschillende talen. Het roept de vraag op, met andere woorden. Het neemt qualia voor lief. En dat gebeurt nog voordat we onderzocht hebben of we het wel over onuitsprekelijke qualia moeten hebben. Het is veel preciezer om alleen te zeggen wat er bedoeld wordt: dat we het hebben over hoe snel mensen kleuren kunnen sorteren, en hoe dit door taal wordt beïnvloed.

• Dürbeck, H. 1977. Zur Charakteristik der griechischen Farbenbezeichnungen. Habelts Dissertationsdrücke, kl. Phil. 27 (Bonn).
• Funke, M. 2018. ‘Kleurenblind: het gebruik van Griekse kleurenterminologie in de cultuurlinguïstiek in de late negentiende en vroege twintigste eeuw.’ In: Varto, E. (red.) Brill’s companion to classics and early anthropology. Brill. 255-276.
• Gladstone, W. E. 1858. ‘Homerus’ percepties en gebruik van kleur.’ In: Studies on Homer and the Homeric age, vol. 3 of 3. The University Press (Oxford). 457-499.
• Goethe, J. W. von 1810. ‘Erste Abtheilung. Griechen.’ In: Zur Farbenlehre, vol. 2 van 2. J. G. Cotta’schen Buchhandlung (Tübingen). 1-59. (= 1879. Goethe’s Werke, vol. 36. Gustav Hempel (Berlijn). 10-47; = html tekstversie).
• He, H., et al. 2019. ‘Taal en kleurwaarneming: bewijs van Mongoolse en Chinese sprekers.’ Frontiers in psychology 14 mrt. 2019, 10:551.
• Irwin, E. 1974. Kleurentermen in de Griekse poëzie. Hakkert (Toronto).
• Newton, I. 1704. Opticks: or, a treatise of the reflexions, refractions, inflexions and colours of light. Sam. Smith en Benj. Walford (Londen). (Archive.org copy)
• Sassi, M. M. 2017. ‘De zee was nooit blauw’. Aeon.co.