Toen keizer Valens in nr. 376 door een boodschapper werd ingelicht dat de rivier de Donau, de oostgrens van het West-Romeinse Rijk, werd bedreigd door zwermen Goten, moet dat wel als een schok zijn gekomen. Dit was geen gewone invasiemacht, maar een heel volk in beweging – vluchtelingen met hun gezinnen en bezittingen opgestapeld in wagens. Deze geduchte krijgers werden zelf aangevallen, op de vlucht voor de gevreesde Hunnen, die vanuit Centraal-Azië waren losgebarsten in de vruchtbare gronden van Oost-Europa. Het machtige Ostrogotische domein – gelegen tussen de rivieren Dnjepr en Don, en zich uitstrekkend van de Zwarte Zee tot de Oostzee – was weggevaagd, en in hun terugtocht waren de Ostrogoten de Visigoten tegen het lijf gelopen. Deze massa Goten stapelde zich nu op tegen de Donau, en omdat er nauwelijks genoeg legionairs beschikbaar waren om hen in bedwang te houden, kregen de vluchtelingen toestemming het Westelijke Rijk binnen te trekken.
Ondanks de zwakte van het West-Romeinse Rijk maakten herinneringen aan vergane glorie de Romeinse autoriteiten arrogant, en in plaats van de nieuwkomers te verwelkomen als een waardevolle bron van energieke mankracht, behandelden zij de nog steeds machtige Goten slecht. Een ruzie tussen een groep Romeinse soldaten en enkele Visigotische krijgers ontketende een opstand, en gedurende de volgende twee jaar tierden de Goten door Rome’s Balkanprovincies. Pogingen om hen te pacificeren liepen op niets uit. In 378 formeerde Valens een leger om de opstand te beëindigen en marcheerde aan het hoofd ervan. Op 9 augustus echter werden de keizer en tweederde van zijn leger gedood buiten Adrianopel, in een veldslag die de eclips inluidde van de traditionele voetsoldaat onder de donderende hoeven van de Gothische cavalerie.
Nauwelijks was de crisis van Adrianopel voorbij of de nieuwe keizer, Theodosius II, werd in zijn ambt verwelkomd met berichten over woeste ruiters die het hart van het gebied ten zuiden van de Zwarte Zee teisterden. Dit waren enkele van de welvarendste gebieden van het rijk en een verleidelijk doelwit voor de Hunnen, die vanuit het oosten van de Kaukasus waren opgedoken en een ravage aanrichtten onder de Romeinen en hun buren, de Perzen. Wat niet meer dan een plunderingsexpeditie was geweest, trok zich uiteindelijk terug, ongestoord en beladen met gevangenen en plunderingen.
Voor de Romeinen was de hit-and-run tactiek van de Hunnische legers, allemaal bereden, een schok. Ze leken overal tegelijk te verschijnen dankzij hun ongeëvenaarde snelheid van bewegen. Deze mobiliteit gaf aanleiding tot berichten over enorme aantallen van deze ruiters, meestal overdreven. Tegen nr. 400 waren de Hunnen ten noorden van de Zwarte Zee zo talrijk geworden dat zij de uitgestrekte vlakten van Pannonië (het huidige Hongarije) begonnen binnen te stromen in een stroom van geweld en oorlogsvoering. De verschillende Germaanse stammen die daar woonden werden weggevaagd, ofwel opgenomen in het Hunnische rijk als vazallen, zoals de Gepiden, of vielen terug tegen de keizerlijke Romeinse grenzen. Eén groep, de Vandalen, probeerde Italië binnen te dringen, maar nadat zij door Romeinse legers waren tegengehouden, trokken zij verder naar het westen. Ze trokken door Iberië en konden uiteindelijk de Straat van Gibraltar oversteken. In 431 waren enkele van Rome’s rijkste provincies in Afrika vrijwel onafhankelijk, en de hoofdman van de Vandalen, Gaiseric, had Carthago veroverd en een koninkrijk voor zichzelf opgericht. Van daaruit ondernam hij piraterij tegen de scheepvaart op de Middellandse Zee, veroverde Sicilië in 440 en plunderde uiteindelijk Rome zelf in 455. Andere grote groepen, de Franken en Bourgondiërs, drongen Gallië binnen, waar zij zich mochten vestigen van de Romeinse autoriteiten, die geen mogelijkheid hadden hen te verdrijven.
De Visigoten, onder hun koning Alaric, zagen de dreiging van de Hunnieten wel aankomen en drongen eerder dan de andere Germaanse stammen Romeins gebied binnen. Hij trok Italië binnen, en in 410 drong hij de oude hoofdstad Rome zelf binnen, waarmee het West-Romeinse Rijk werd ontmaskerd als een macht die op zijn benen wankelde in afwachting van de genadeklap die een einde zou maken aan zijn 1000-jarige heerschappij over de westerse wereld.
Vóór de inval die volgde op de Slag bij Adrianopel, hadden de Romeinen weinig direct contact gehad met de Hunnen. Ironisch genoeg hadden Hunnische huurlingen meegevochten in de Romeinse legers die weerstand probeerden te bieden tegen de invallen van de Goten. Deze waren op hun beurt teweeggebracht door de druk van het zich uitbreidende Hunnische rijk. In 408 trok een kleine groep Hunnen op plundertocht door Thracië, en hoewel zij zich spoedig terugtrokken, was de dreiging maar al te duidelijk. De muren van Constantinopel werden versterkt. Tegelijkertijd ontwikkelde het Romeinse leger zich in een heel andere vorm dan het leger dat 30 jaar eerder bij Adrianopel zo zwaar was toegetakeld. De voetsoldaat, het belangrijkste legeronderdeel, werd steeds meer aangevuld met bereden troepen om de nieuwe vijanden van de 5e eeuw het hoofd te bieden.
Bij hun aankomst in Pannonië begonnen de Hunnen zich te vermengen met de Germanen die waren gebleven, voornamelijk Gepiden en Ostrogoten. Steden van Hunnen tenten verrezen toen de steppe nomaden zich vermengden met de meer gevestigde, pastorale Gothische levensstijl. Het Hunnische rijk zwol aan tot het weldra reikte van de Rijn- en Donaugrenzen tot de Baltische Zee in het noorden en de grote vlakten van Rusland in het oosten.
Nu was de tijd gekomen voor de krachtmeting tussen de gierige Hunnen en het verlamde Romeinse Rijk. In termen van beschikbare mankracht overtroffen de middelen van Rome die van de Hunnen. De Hunnen hadden echter het voordeel van de snelheid van manoeuvreren en de mogelijkheid om op elke gekozen plaats aan te vallen. Zij weigerden ook een gevecht te aanvaarden, tenzij op voor hen gunstige voorwaarden. Het gevolg was dat de Romeinen weinig antwoord hadden op de invallen van de Hunnen. In 420 begon een Hunnische dynastie te ontstaan, eerst onder leiding van een stamhoofd, Oktar genaamd, die de verschillende Hunnische stammen begon samen te smelten tot een samenhangend geheel met een gemeenschappelijk doel. Oktar werd opgevolgd door zijn broer Rua, na wiens dood de stammen onder de gezamenlijke heerschappij kwamen van zijn twee neven, Attila en Bleda. Bleda, een eenvoudige man, werd al snel vermoord door de sluwe Attila, die zich vervolgens ontpopte tot de onbetwiste heer van de Hunnen.
De Romeinse historicus Renatus Profuturus Frigeridus beschreef Attila als volgt: Hij was van gemiddelde lengte, zag er mannelijk uit en was goed gebouwd, niet te zwak en niet te zwaar; hij was snel van begrip en behendig van ledematen, een zeer bedreven ruiter en een vaardig boogschutter, hij was onvermoeibaar met de speer. Hij was een geboren strijder, vermaard om de kunst van de vrede, zonder gierigheid en weinig gedreven door begeerte, begiftigd met de gaven van het verstand, niet wijkend van zijn doel voor wat voor kwade aansporing dan ook. Hij verdroeg het kwaad met het grootste geduld en hield van arbeid. Onverschrokken van gevaar werd hij door niemand overtroffen in het verdragen van honger, dorst en waakzaamheid.’
Volgens hedendaagse geschiedschrijvers was Attila zelf niet plunderzuchtig. In feite was zijn smaak eenvoudig. Zelfs op het hoogtepunt van zijn macht, toen Romeinse afgezanten bij hem kwamen om te pleiten voor vrede, dronk hij nog uit een eenvoudige houten drinkschaal, net als de laagsten van zijn volgelingen. Zijn passie voor macht vereiste echter dat hij voorzag in de behoeften van degenen die hem zouden volgen. En de drijfveer van de Hunnik-krijger was plunderen. Zolang Attila dat kon leveren, zou hij de loyaliteit van de hele Hunnische natie hebben. Vanaf het moment dat Attila aan de macht kwam, richtte hij zich op het veroveren van zoveel mogelijk buit in de nog rijke provincies van het Romeinse Rijk.
De eerste grote rooftocht van de Hunnen onder Attila ging in 440 over de Donau tegen het oostelijke rijk. Of het nu toeval was of opzet, het viel samen met de belegering van Carthago door de Vandalen. Romeinse troepen die waren uitgezonden om de dreiging van Carthago af te wenden, moesten door keizer Theodosius worden teruggeroepen om de hoofdstad te verdedigen. Het resultaat was dat Carthago en Afrika verloren gingen. Attila’s krijgers plunderden Belgrado en talrijke andere centra-70 volgens de historicus Edward Gibbon, waarbij ze de Romeinse legers drie keer achter elkaar versloegen en doordrongen tot de buitenwijken van Constantinopel zelf. Thracië en Macedonië werden verwoest, maar ondanks een aardbeving die een deel van de machtige landmuren met de grond gelijk maakte, bleef de Oostelijke hoofdstad zelf onaangeroerd.
Voorlopig namen de Hunnen genoegen met een terugkeer naar de Pannonische vlakten met duizenden gevangenen en wagonladingen met buit. Theodosius werd gedwongen vrede te sluiten op ongunstige voorwaarden, maar die werden niet allemaal door de Romeinen nagekomen, wat Attila een excuus gaf om in 442 een tweede inval te doen. Opnieuw werden steden geplunderd en Romeinse legers verslagen, en opnieuw werd Constantinopel slechts gered door zijn ondoordringbare muren. De zegevierende Hunnen trokken zich weer terug, beladen met plunderingen.
In overeenstemming met zijn beleid om zijn volgelingen door plundering aan zich te binden, lanceerde Attila in 447 een derde inval, met dezelfde resultaten als de vorige twee. Tot overmaat van ramp werd de hele regio getroffen door een zware aardbeving (een natuurramp die zich in 1999 herhaalde). Voorheen onneembare muren werden met de grond gelijk gemaakt en de steden die zij beschermden werden geplunderd door Attila’s horden. Constantinopel kon alleen worden gered door de inspanningen van alle capabele burgers om de beschadigde muren te herbouwen. Om tijd te winnen voor de voltooiing van die operatie, trok een ander Romeins leger op tegen de schijnbaar onoverwinnelijke Hunnen langs de rivier de Vid. Hoewel de Romeinen opnieuw een nederlaag leden, hadden zij inmiddels genoeg van de oorlogsvoering van de Hunnen geleerd om de mannen uit de steppen grote verliezen toe te brengen. De slag brak de rug van de Hunniken, en na plunderingen tot in het zuiden van Griekenland, liep de invasie ten einde.
Voor het Oosterse Rijk was dit een kritieke tijd. De legers van Constantinopel waren verdwenen, de schatkist was leeg en de bron van inkomsten – de belastingen – was opgedroogd door de verwoestingen van de invallen van de Hunniken. In 449 vertrok een delegatie uit Rome om een duurzaam verdrag te sluiten met de seminomadische barbaarse krijgers van Pannonië. Attila was verrassend inschikkelijk, en in ruil voor een enorme geldelijke betaling stemde hij ermee in geen invallen meer te doen in het oostelijke rijk. De slimme krijger besefte dat het Oosten nu uitgeput was, met weinig vooruitzicht op plunderingen in de nabije toekomst. De vrede zou hem een veilige basis geven voor zijn volgende project – een invasie van het vrijwel onaangetaste West-Romeinse Rijk.
In het Westen probeerde de patriciër Flavius Aetius een afbrokkelend rijk bijeen te houden, waarbij de jonge keizer Valentinianus III en zijn moeder en regentes, Aelia Galla Placidia, vooral als boegbeelden fungeerden.
Recente oorlogen tussen Aetius en Theodoric de Visigoot, zijn theoretische vazal die zich in het rijk had mogen vestigen, gaven Attila het vertrouwen dat het westelijke rijk uitgeput zou raken en niet in staat zou zijn zijn aanval te weerstaan. Bovendien was hij er zeker van dat Theodoric, in plaats van zich bij Aetius aan te sluiten, Attila’s invasie zou aangrijpen om zijn eigen onafhankelijkheid te doen gelden. En zo stak de Hunnische leider zelfverzekerd de Rijn over naar Gallië met een leger dat niet alleen uit Hunnen bestond, maar ook uit talrijke Duitse onderdanen, waaronder Ostrogoten, Gepiden, Franken, Rugiërs, Sciri, Bourgondiërs en Thuringen. De Hunnen rukten in drie colonnes op door het huidige België en zaaiden terreur en vernieling. Stad na stad werd verwoest, waaronder Metz, Cambrai, Straatsburg, Reims, Amiens en Worms. Parijs werd alleen gered omdat de Hunnen het te klein vonden om de moeite van een belegering waard te zijn.
Terwijl marcheerde Aetius op om Attila te onderscheppen. Ondanks Aetius’ smeekbeden weigerde Theodorik aanvankelijk zich te verbinden tot een bondgenootschap tegen de Hunnen, precies zoals Attila had voorspeld. Uiteindelijk besloot hij echter dat de dreiging van de verwoesting door de Hunnen ernstiger was dan die van de Romeinse overheersing, en hij riep zijn krijgers bijeen en vertrok naar het noorden om zich bij Aetius te voegen.
Een andere barbaarse stam die Aetius had toegestaan zich in het rijk te vestigen, de Alanen, had zich rond de stad Orlans gevestigd, maar zij en hun koning, Sangiban, waren van twijfelachtige loyaliteit. In Orlans kwamen de Hunniken samen en ontmoetten Aetius en Theodoric elkaar. De geallieerden kwamen net op tijd om te voorkomen dat Sangiban de poorten van de stad zou openen om Attila binnen te laten. De Hunnen waren al in de buitenwijken toen Aetius aankwam. Zonder aarzelen vielen de Romeinen de verspreide Hunnen aan, waarbij ze zware verliezen leden in de stad, waar de bereden Hunnen ernstig in het nadeel waren. Toen de nacht viel, trok Attila zijn troepen terug naar het oosten, naar het meer open terrein rond Châlons, dat beter bij zijn manier van vechten paste. De Romeinen en Visigoten volgden de terugtrekkende Hunnen op de voet, haalden hun achterhoede in en vernietigden deze.
In dat stadium, met zijn krijgers zwaar beladen met plunderingen, zou Attila tevreden zijn geweest met zijn terugtocht naar Pannonië. Aetius was echter vastbesloten hem ten strijde te trekken. De plaats die de Hunnen uitkozen om te keren en te vechten stond bekend als de Catalaunische vlakte. Geschiedkundigen zijn het niet eens over de exacte plaats van de slag, maar algemeen wordt aangenomen dat deze ergens tussen Troyes en Châlons ligt. Het terrein daar was vrijwel vlak, een open vlakte zonder kenmerken, met als enig oriëntatiepunt een heuvel die Attila’s linkerflank domineerde.
Aetius en Theodoric stelden eerst hun leger op, Attila bleef in zijn karavaan van wagens. Aetius stelde Sangiban en zijn Alanen op in het centrum, waar zowel hij als Theodoric ervoor konden zorgen dat hij loyaal bleef. Theodoric en zijn Visigoten stelden zich rechts op, met Theodoric aan het hoofd van de Gothische troepen, en zijn zoon Thorismund aan het hoofd van een kleiner contingent uiterst rechts tegenover de heuvel. Aetius nam de linkerflank in met een gemengde strijdmacht van Romeinen en Germanen. Attila kwam traag uit zijn wagens, pas na de middag. Er ontstond al snel een gevecht om de heuvel, waarbij Thorismund de positie betwistte tegen een detachement Hunnen. Attila plaatste zich in het midden van het leger, met zijn Gepids aan zijn rechterzijde. De Ostrogoten onder Walamir, samen met verschillende andere Duitse stammen, werden aan zijn linkerzijde ingezet.
In de hevige vooroorlogse strijd om de heuvel leden beide zijden zware verliezen, maar Thorismunds zwaar gepantserde cavalerie zegevierde uiteindelijk en nam bezit van dat belangrijke terreinstuk. Tegen die tijd waren de hoofdlinies gesloten. Details over het verloop van de slag zijn onduidelijk, maar Attila schijnt de Alanen in het centrum snel te hebben overweldigd en van het veld te hebben verdreven. Daardoor kwamen Theodoric’s Visigoten in een zeer kwetsbare positie te staan, met Walamir’s Ostrogoten aan hun front en Attila’s zegevierende Hunnen die hun linkerflank aanvielen. Er was een moment van paniek in de Visigotische linie, maar Theodoric maakte daar snel korte metten mee. Kort daarna sloeg het noodlot toe toen de oude Visigotische koning in het heetst van de strijd van zijn paard werd gestoten en verpletterd werd onder duizenden rondvliegende hoeven. In plaats van zijn volgelingen de moed te ontnemen, leek de dood van Theodoric hen juist te inspireren. Zij hielden de Hunnen tegen en drongen de Ostrogoten terug.
Geen van de bronnen vermeldt het verloop van de gevechten aan Aetius’ flank. Het is heel goed mogelijk dat hij het enige Romeinse leger dat er nog was, wilde behouden en weigerde zijn legionairs in te zetten tegen de in aantal overtroffen Gepiden aan zijn front. Het is ook mogelijk dat de inderhaast verzamelde Romeinen van twijfelachtige kwaliteit waren, en Aetius was nerveus om hen in te zetten in een gevecht. Wat de feiten ook waren, ze hadden weinig invloed op de uitkomst van de slag.
Terug aan de rechterzijde van de geallieerde linie ging de strijd tussen de Visigoten en de Ostrogoten door. Thorismund, die zijn troepen op de heuvel had gehergroepeerd, lanceerde een beslissende aanval in de flank van het Hunnische leger, en de Ostrogoten sloegen op de vlucht. De mobiele Hunnen slaagden erin zich te bevrijden, en Attila, die besefte dat de strijd verloren was, trok zich bij het vallen van de avond snel terug in zijn woonwagenkamp.
De volgende dageraad onthulde de woestheid van het conflict en Attila’s hachelijke situatie. Ooggetuigen meldden duizenden opgestapelde lijken in de vlakte. Attila’s leger werd belegerd, zonder hoop op hulp of ontsnapping, en het leek erop dat de geallieerden slechts op zijn overgave hoefden te wachten. Maar deze trotse Hunnenkrijger zou zich nooit overgeven. Hij bereidde een enorme brandstapel voor als gevangenneming onvermijdelijk zou zijn.
Aetius de veldheer had de slag gewonnen. Nu dook Aetius, de politicus, op om de overwinning uit te buiten. Hij vreesde nog steeds de kracht van de Visigoten binnen het rijk en was bang dat een totale nederlaag van de Hunnen de Visigotische macht zou doen toenemen. Om een zeker machtsevenwicht te bewaren, besloot hij Attila zich te laten terugtrekken. Thorismund, nu koning van de Visigoten, verzette zich tegen dat plan, maar de sluwe Aetius overtuigde de jonge vorst ervan dat het dringend noodzakelijk was dat hij naar Toulouse zou terugkeren om zijn positie tegenover zijn jaloerse broers te consolideren. De Visigoten trokken zich terug van het slagveld van Châlons, en Attila kon over de Rijn terugglippen, verslagen en vernederd, maar met zijn macht nog intact.
De Slag bij Châlons is vaak beschreven als cruciaal in de geschiedenis van de Westerse wereld, omdat het oude Rome en de nieuwe Gothen, beide gevestigde culturen, de plunderende nomaden van Centraal Azië versloegen, waardoor West-Europa werd gered van de heerschappij van de Hunniken. Misschien hebben historici echter te veel belang gehecht aan de veldslag. Attila had de Romeinse legers bij elk van zijn drie invasies van het oostelijke rijk herhaaldelijk verslagen, waardoor het vrijwel weerloos was geworden. Maar de Hunnen waren nooit in de door hen verwoeste gebieden gebleven, in tegenstelling tot de Mongolen die 750 jaar later Europa binnenvielen. Zij waren niet uitgerust om grote, goed versterkte steden in te nemen, en hun doel was niet verovering maar veeleer grootschalige plundering. Er is geen reden om aan te nemen dat het effect op West-Europa op lange termijn anders zou zijn geweest als Attila in Châlons had gezegevierd. Zeker zou het Westen te maken hebben gehad met verwoestingen op grotere schaal dan voorheen, maar verder zou het verblijf van de Hunnen relatief kort zijn geweest. Mogelijk zou het Westelijke Rijk iets eerder zijn ingestort dan het geval was, maar de invloed van Rome was al afgenomen – de laatste West-Romeinse keizer zou binnen 25 jaar na de slag worden afgezet.
Attila maakte gebruik van de kracht die Aetius hem had gegeven om het Westelijke Rijk een jaar na Châlons opnieuw binnen te vallen. Ditmaal trokken de Hunnen de Alpen over om Noordwest-Italië te verwoesten, met inbegrip van de steden Aquileia, Padua, Verona en Mediolanum (Milaan). Aetius, die op dat ogenblik niet bij machte was Attila te stoppen, stuurde een beroemde delegatie onder leiding van Paus Leo I (de Grote) die de Hunnische leider te Mantua ontmoette. Volgens de legende werd de machtige Attila teruggedrongen door het aura dat de paus omgaf als Gods aardse vertegenwoordiger. Waarschijnlijker is dat Attila’s leger al overladen was met buit en ook zware verliezen had geleden door ziekte. Wat de werkelijke reden ook was, Attila accepteerde de voorwaarden van Aetius en maakte een einde aan de laatste invasie van de Hunniken in het uiteenvallende Romeinse rijk.
Binnen een jaar stierf Attila aan een neusbloeding in de armen van zijn nieuwe, piepjonge echtgenote. Zijn rijk overleefde hem niet lang. Terwijl zijn zonen ruzieden over de buit, kwamen hun Duitse onderdanen in opstand tegen hun verdeelde, verzwakte voormalige opperheren en versloegen hen in de loop van de volgende jaren. Verdreven van de Pannonische vlakten, trokken de Hunnen zich terug in de uitgestrekte gebieden van Centraal Azië van waaruit ze waren ontstaan.
Dit artikel is geschreven door Richard Gordon en is oorspronkelijk gepubliceerd in het december 2003 nummer van Military History.
Voor meer geweldige artikelen moet u zich vandaag nog abonneren op het tijdschrift Military History!
