Wie is Epictetus? Van slaaf tot ’s werelds meest gezochte filosoof

Dit is onderdeel van onze 3-delige serie over de drie belangrijkste stoïcijnse filosofen: Marcus Aurelius, Seneca en Epictetus. Hier vind je een korte introductie tot Epictetus, leesvoorstellen, drie oefeningen/lessen van hem en een selectie van citaten. U kunt ook onze inleiding tot het stoïcisme lezen als u niet bekend bent met de filosofie.

Inleiding

Deel van wat het stoïcisme zo boeiend maakt om te bestuderen is dat drie van zijn meest bekende beoefenaars sterk uiteenliepen in termen van hun plaats in de maatschappij. Denk aan Marcus Aurelius, de keizer van het Romeinse Rijk die een van de machtigste posities in de wereld bekleedde. Denk aan Seneca, die adviseur van een keizer was, vermaard toneelschrijver en een van de rijkste mensen in het Romeinse Rijk. En dan is er Epictetus, totaal het tegenovergestelde, die als slaaf werd geboren. Dat is wat het stoïcisme zo krachtig maakt: het kan tijdloze principes aanreiken om ons te helpen in voor- en tegenspoed, ongeacht onze positie in het leven.

Epictetus werd bijna 2000 jaar geleden geboren in Hierapolis (het huidige Pamukkale in Turkije) als slaaf in een welgesteld huishouden. Epaphroditus, zijn eigenaar, gaf hem toestemming om liberale studies te volgen en zo ontdekte Epictetus de filosofie via de stoïcijn Musonius Rufus die zijn leraar en mentor werd. Later verkreeg Epictetus zijn vrijheid kort na de dood van keizer Nero en begon hij bijna 25 jaar lang filosofie te onderwijzen in Rome. Dit duurde tot keizer Domitianus alle filosofen in Rome verbannen had. Epictetus vluchtte naar Nicopolis in Griekenland waar hij een filosofieschool stichtte en tot aan zijn dood lesgaf.

Na zijn dood vertelt Lucianus dat iemand de aardewerken lamp van Epictetus kocht voor 3.000 drachmen (verrassend genoeg wordt diezelfde lamp later ook genoemd door James Joyce). Maar wat is er zo bijzonder aan de lamp? Zoals Epictetus het formuleerde en een belangrijke Stoïcijnse les gaf: “Ik bewaar een ijzeren lamp naast mijn huisgoden, en toen ik een geluid bij het raam hoorde, rende ik naar beneden. Ik ontdekte dat de lamp gestolen was. Ik bedacht dat de man die de lamp gestolen had, geen onredelijk motief had. Wat dan? Morgen, zeg ik, vind je er een van aardewerk. Inderdaad, een mens verliest slechts datgene wat hij reeds heeft.”

Epictetus’ sterke en verreikende invloed kan in meerdere gevallen worden gezien. Marcus Aurelius dankt in Meditaties zijn leermeester Junius Rusticus voor de kennismaking met Epictetus. Er is een kleine kans dat Rusticus daadwerkelijk de lezingen van Epictetus heeft bijgewoond en zijn eigen aantekeningen aan Marcus heeft doorgegeven. Het meest waarschijnlijk is echter dat Marcus de wijd verspreide aantekeningen van Epictetus’ leerling Arria heeft gelezen, die wij hieronder zullen bespreken.

James Stockdale, die meer dan 7 jaar krijgsgevangene in Vietnam was, schrijft Epictetus toe dat hij hem een kader heeft gegeven voor het verdragen van de martelingen waaraan hij werd blootgesteld. Omdat Stockdale in boeien aan zijn benen werd gekluisterd, herinnerde hij zich zeker dat Epictetus een gehandicapt been had, dat waarschijnlijk door zijn meester was gebroken, hoewel daarover geen zekerheid bestaat. Epictetus zou hierover echter zeggen: “Ziekte is een belemmering voor het lichaam, maar niet voor je vermogen om te kiezen, tenzij dat je keuze is. Kreupelheid is een belemmering voor het been, maar niet voor je vermogen om te kiezen. Zeg dit tegen jezelf met betrekking tot alles wat er gebeurt, dan zul je zulke hindernissen zien als hindernissen voor iets anders, maar niet voor jezelf.”

Epictetus komt prominent voor in de bekende roman Een man ten voeten uit van schrijver Tom Wolfe. Albert Ellis, de psycholoog die de Cognitieve Gedragstherapie heeft gesticht, werd ook beïnvloed door Epictetus.

Wat fascinerend is, is dat deze invloed door puur geluk kwam. Epictetus heeft eigenlijk nooit iets opgeschreven. Het is door zijn leerling Arrianus dat we een geschreven verslag hebben van zijn lessen. En als iedereen, van keizers tot oorlogshelden, dankbaar is geweest toen zij leiding, troost en kracht vonden in de lessen van Epictetus, dan moet er ook iets voor ons zijn. Maar alleen als we ervoor kiezen.

Notable Works & Suggested Readings

Een goed beginpunt voor Epictetus zou zijn Enchiridion zijn, wat zich laat vertalen als een ‘kleine handleiding of een handboek’ en het is precies dat. Het is de perfecte introductie tot Epictetus omdat het vol staat met korte Stoïcijnse stelregels en principes. In tegenstelling tot Seneca en Marcus is Epictetus iets moeilijker te lezen en we raden aan met deze twee te beginnen als je ze nog niet gelezen hebt. De volgende stap zou Epictetus’ Vertogen zijn, die veel langer zijn en een grotere inzet verdienen.

Voor andere lectuur, zoals hierboven vermeld, raden wij aan de korte autobiografie Courage Under Fire van James Stockdale te lezen, evenals A Man in Full van Tom Wolfe.

3 Oefeningen & Lessen van Epictetus

1. Onthoud wat je in de hand hebt

Het Enchiridion begint met een van de belangrijkste stelregels in de stoïcijnse filosofie. Het belang van het onderscheiden van dingen die onder onze controle zijn en dingen die dat niet zijn. (Zie het als het Stoïcijnse sereniteitsgebed.) Het is een herinnering om niet boos en van streek te raken door dingen die we niet kunnen beïnvloeden, zoals andere mensen en externe gebeurtenissen, en om ons alleen op onszelf, ons eigen gedrag te richten. Dit maakt dingen een beetje makkelijker, nietwaar? Een vernederende herinnering aan hoeveel er gebeurt waar we geen invloed op hebben en leren los te laten en de dingen te accepteren zoals ze zijn. Maar tegelijkertijd een krachtige herinnering dat we onze daden en keuzes volledig in eigen hand hebben. Zoals Epictetus zei,

“Sommige dingen hebben we zelf in de hand en andere niet. Dingen die we zelf in de hand hebben zijn mening, streven, verlangen, afkeer en, in één woord, wat onze eigen daden zijn. Dingen die we niet in de hand hebben zijn lichaam, bezit, reputatie, bevel, en, in één woord, alles wat niet onze eigen daden zijn.”

2. Stel de norm

De beste leiders praten zelden hoe dingen gedaan zouden moeten worden, hun daden spreken voor zich. Denk eens aan iemand die u bewonderde en hoeveel van de lessen indirect kwamen van de keuzes die zij hebben gemaakt en het voorbeeld dat zij hebben gesteld. Op dezelfde manier moeten we ons richten op hoe we daadwerkelijk leven en welke keuzes we maken. Dat is waar onze tijd en energie het beste aan besteed kunnen worden. Zoals Epictetus het formuleerde,

“Noem jezelf nooit een filosoof, noch praat je onder de ongeleerden veel over stellingen, maar handel in overeenstemming met hen. Zo moet u bij een vermaak niet spreken over hoe men zou moeten eten, maar eten zoals het hoort.”

3. Schrijf uzelf een karakter voor

Epictetus begreep hoezeer wij uit gewoonte handelen en hoezeer wij geneigd zijn te denken dat onze manier van doen in steen gebeiteld is. Hij vermaande zijn leerlingen een aantal principes en normen vast te stellen die ze moesten volgen en er zo min mogelijk van af te wijken. Dat is zeker niet gemakkelijk, maar met kleine stapjes, waarbij we ons elke dag herinneren in welke richting we willen gaan, kunnen we dichter komen bij het karakter dat we wensen te hebben. Zoals hij het uitdrukte,

“Schrijf jezelf onmiddellijk een karakter en een vorm van conduce voor, die je zowel alleen als in gezelschap kunt houden.”

Epictetus Citaten

“Niets groots wordt plotseling geschapen, net zo min als een druiventros of een vijg. Als je me zegt dat je een vijg verlangt, antwoord ik je dat er tijd voor moet zijn. Laat haar eerst bloeien, dan vrucht dragen, dan rijpen.”

“Laat dood en verbanning, en alle andere dingen die vreselijk schijnen, dagelijks voor uw ogen zijn, maar de dood in de eerste plaats; en gij zult nooit enige abjecte gedachte koesteren, noch te begerig iets begeren.”

“Eis niet dat gebeurtenissen gebeuren zoals u wenst; maar wens dat ze gebeuren zoals ze gebeuren, en uw leven zal sereen zijn.”

“Ziekte is een belemmering voor het lichaam, maar niet voor de wil, tenzij die zelf behaagt. Kreupelheid is een belemmering voor het been, maar niet voor de wil; en zeg dit tegen uzelf met betrekking tot alles wat er gebeurt. Want je zult merken dat het een belemmering is voor iets anders, maar niet echt voor jezelf.”

“Ik kan de dood niet ontlopen; maar kan ik de angst ervoor niet ontlopen? Moet ik bevend en weeklagend sterven?”

“Het beste maken van wat in ons vermogen ligt, en de rest nemen zoals het zich voordoet.”