De 1905 Revolutie had zijn wortels in de Russo-Japanse oorlog, die was begonnen in februari 1904. Adviseurs van de tsaar, Nicolaas II, zagen het als een uitstekende manier om de positie van Rusland in de Stille Oceaan te verbeteren en de patriottische gevoelens in het land aan te moedigen. In plaats daarvan leed Rusland een reeks vernederende nederlagen tegen de Japanners, een zogenaamd achtergebleven volk, en de tegenslagen leidden tot onrust in eigen land. Op 22 januari 1905 verzamelde een menigte vreedzame demonstranten zich voor het Winterpaleis van de tsaar in Sint-Petersburg, maar de tsaar was afwezig, zijn ministers gaven blijk van onzekerheid en soldaten die de spanning voelden opkomen, schoten de demonstranten neer. Honderden mensen kwamen om in een bloedbad dat bekend kwam te staan als “Bloedige Zondag” en Rusland stortte in chaos. Het land werd geteisterd door een reeks stakingen die banken sloten, treinen tot stilstand brachten en de industrie lam legden. Revolutionaire leiders keerden terug uit ballingschap en arbeidersraden, bekend als “sovjets”, ontstonden in Moskou en Sint-Petersburg. Op het platteland verbrandden boeren landhuizen en vielen landheren aan, en zelfs politiek-liberalen sloten zich aan bij het rumoer en drongen er bij de tsaar op aan het land in de richting van een representatieve regering te sturen.
“De opstand is begonnen,” schreef Lenin begin februari. “Rivieren van bloed vloeien, de burgeroorlog voor vrijheid laait op.” Het Derde Congres van de Sociaal-Democratische Partij werd gehouden in april en mei, en deze keer domineerde Lenin, die de afgevaardigden enthousiast maakte door aanval na aanval op de Mensjewieken uit te voeren. In december keerde hij voor het eerst in vijf jaar terug naar Rusland, om in Sint-Petersburg de leiding van de bolsjewieken over te nemen. Tegen die tijd was het momentum van de opstand echter langzaam aan het verdwijnen, omdat de tsaar was begonnen de zorgen van het volk aan te pakken. Nicolaas II, wanhopig om de orde te herstellen, had in september vrede gesloten met Japan en daarna het “Oktobermanifest” uitgevaardigd, waarin burgerrechten en de vorming van een wetgevende vergadering, de Doema, werden beloofd. Deze concessie verdeelde de oppositie. De meer gematigde groepen, vooral de middenklasse liberalen, waren tevreden met de beloofde hervormingen, en hun steun voor revolutionair geweld nam af. Onder de boeren en arbeidersklasse bleef onrust bestaan, maar de regering voelde zich voldoende veilig om op 16 december de leiding van de St. Petersburgse sowjet te arresteren, en een daaropvolgende opstand, waaraan een aantal bolsjewieken deelnam, werd met harde hand neergeslagen.
Lenin veroordeelde het “Oktober Manifest” als niets dan loze beloften (wat het in feite misschien wel was), en hoewel er arrestatiebevelen tegen hem werden uitgevaardigd, wist hij na zijn terugkeer naar Rusland gevangenneming te voorkomen. In december ging hij naar Finland, dat, hoewel het officieel onder controle van de tsaren stond, zijn autonomie behield en daarom als toevluchtsoord voor dissidenten diende. Daar woonde hij een conferentie van Russische bolsjewieken bij in de stad Tammerfors, en ontmoette voor het eerst een jonge bolsjewiek, Jozef Stalin, die toen bekend stond als “Koba”, naar een beroemde Georgische bandiet. Toen de onrust in het voorjaar van 1906 afnam, kwamen de sociaal-democraten in Stockholm bijeen voor hun Vierde Congres, waar een poging werd gedaan om de kloof tussen mensjewieken en bolsjewieken te overbruggen. De kloof bleef bestaan, ondanks Lenins inspanningen, maar zelfs zonder de steun van de Mensjewieken genoot Lenin een hoog aanzien. Op 9 mei keerde hij terug naar Sint-Petersburg en sprak een menigte van drieduizend toe in het huis van een sympathieke edelvrouw. Op 8 juli ontbood de tsaar de eerste Doema, wat een nieuwe reeks opstanden uitlokte, en opnieuw leek het erop dat de revolutie nabij was. De bolsjewieken riepen op tot een algemene staking en het inhouden van belastingen, maar de bevolking, vermoeid door het geweld van 1905, reageerde niet en de regering van de tsaar ging door. Na het ontbinden van een tweede Doema in juni van het volgende jaar, stond de tsaar uiteindelijk een Derde Doema toe om tussen 1907 en 1912 een aantal zittingen te houden. In deze periode vond de regering van de tsaar in Peter Stolypin een slimme, politiek gewiekste leider, een terughoudende conservatief die strakke politieke controle mengde met “hervormingen” die de gegoede klassen in een alliantie met de monarchie moesten brengen.
Toen de hoop op een onmiddellijke revolutie afnam, merkte Lenin op: “Dit is het begin van een reactie die waarschijnlijk twintig jaar zal duren, tenzij er in de tussentijd een oorlog uitbreekt. Daarom moeten we naar het buitenland gaan en van daaruit werken.” Het Vijfde Partijcongres, gehouden in Londen in de lente van 1907, zag de Mensjewieken een sterkere positie verwerven, omdat een aantal van Lenins favoriete tactieken werden veroordeeld, waaronder “onteigening” (een eufemisme voor grote diefstal), die al enige tijd een bron van Bolsjewistische fondsen was geweest. (Slechts enkele weken nadat de onteigening officieel was afgewezen, werd het geld van een grote overval in de stad Tiflis rechtstreeks aan Lenin geleverd). Na het Congres keerde Lenin kort terug naar Finland, vanwaar hij in december 1907 naar West-Europa voer. Hij zou tien jaar lang niet naar Rusland terugkeren.
