Als je je kennis over clownvissen vooral hebt gehaald uit de film Finding Nemo, zul je misschien verbaasd zijn dat Marlin een vrouwtje had moeten zijn en Nemo, het energieke en schattige hoofdpersonage, zijn partner had moeten zijn.
Wacht, wat?
Het proces van sequentieel hermafroditisme
Om te begrijpen wat Finding Nemo fout deed, moet je sequentieel hermafroditisme begrijpen. Honderden vissoorten ondergaan dit biologische proces, dat een soort seksuele overgang is. Voor duikers is de meest herkenbare (en geliefde) hermafrodiet onder water misschien wel de clownvis, die uitsluitend mannelijk geboren wordt. Niet alle mariene sequentiële hermafrodieten beginnen hun leven als mannetjes; maanvissen in de Indische Oceaan en het westelijk deel van de Stille Oceaan, bijvoorbeeld, beginnen allemaal als vrouwtjes en worden mannetjes, en sommige vissen, zoals de Aziatische blauwborsttapuit, worden een aantal jaren als één geslacht geboren (Aziatische blauwborsttapuiten worden als vrouwtjes geboren) en wisselen dan van geslacht. De mangrove killifish is zowel mannelijk als vrouwelijk; hij is gedurende zijn hele voortplantingsleven zelfbevruchtend. In feite vertoont ongeveer 2 procent van de vissoorten een vorm van hermafroditisme, of ongeveer 500 verschillende soorten wereldwijd.
Clownvissen hebben zowel vrouwelijke als mannelijke voortplantingsorganen. In de door vrouwen gedomineerde clownvisgemeenschap is het vrouwtje de grootste vis. Zij paart alleen met het voortplantende mannetje, meestal het op een na grootste en agressiefste mannetje in de gemeenschap. De rest van de gemeenschap bestaat uit seksueel onvolwassen mannetjes. Als het vrouwtje sterft, krijgt het broedende mannetje de eerste keus van voedsel en begint aan te komen, om uiteindelijk vrouwelijk te worden.
De biologische verandering binnenin de vis wordt bepaald door hormonale veranderingen – chemische verschuivingen die een complex en cascade-effect teweegbrengen,” zegt Marah J. Hardt, Ph.D., oprichter en CEO van OceanInk, en auteur van Sex in the Sea. Bij het overgaande mannetje lossen de testikels op en vormen zich eierstokken.
Het broedende mannetje “onderdrukt vervolgens de rijping van de jonge dieren in de anemoon, zodat ze niet met hem kunnen concurreren om het ene vrouwtje”, legt Hardt uit. Dit gebeurt via soms subtiele gedragstactieken, zoals het broedende mannetje dat de grootste stukken voedsel wegkaapt, wat hem helpt zijn grotere omvang te behouden.
In het algemeen zijn biologen niet 100 procent zeker over waarom sequentieel hermafroditisme is geëvolueerd, maar men denkt dat de voorkeursleefomstandigheden van clownvissen een rol hebben gespeeld. Deze vissen zijn huismussen, die dicht bij hun wieg blijven, dat is een zeeanemoon waarmee ze een symbiotische relatie hebben opgebouwd. Om de kans te krijgen zich voort te planten, zijn ze mogelijk geëvolueerd als opeenvolgende hermafrodieten.
“Clownvissen kunnen het zich niet veroorloven af te dwalen om een partner te zoeken; er zijn gewoon te veel roofdieren op het rif, waardoor het vinden van een date gevaarlijk is voor clownvissen,” zegt Hardt. “Dus blijven ze bij hun anemoonhuisjes en paren ze met iedereen die daar toevallig ook woont.”
What the Finding Nemo Story Got Wrong
Dus, terug naar Finding Nemo. Het verlaten van huis is de eerste fout Nemo gemaakt in Finding Nemo, maar wetenschappelijk gezien, het is niet de eerste fout van de film producenten gemaakt. Nemo’s moeder, Coral, sterft vroeg in de film als ze wordt opgevreten door een barracuda. Nemo’s vader, Marlin, blijft zijn vader, maar hij had de nieuwe dominante vrouw moeten worden. En dan zou Nemo, de op één na grootste (eigenlijk enige) clownvis, het dominante mannetje en de partner van het nieuwe vrouwtje zijn geworden. Nou, zoals je ziet, dat zou nauwelijks hebben gepast de plotline van een Disney-Pixar film.
Maar als dit beetje evolutionaire geslacht buigen is niet geschikt voor Disney-Pixar, het is perfect voor real-world clownvis.
“Bij zoogdieren, grootte heeft geen invloed op ei-aantal. Alle vrouwen, hoe klein of groot, mager of met grote botten, worden geboren met ongeveer evenveel eitjes, en dat aantal neemt af naarmate we ouder worden”, zegt Hardt. “Dit is niet het geval bij vissen. Bij vissen geldt: hoe groter het vrouwtje, hoe meer eitjes ze kan leggen. En deze relatie is exponentieel: een vis die in omvang verdubbelt, kan 10 keer meer eitjes leggen. Door als mannetje te beginnen en dan, als ze groot is, over te gaan op een vrouwtje, maximaliseren clownvissen dus het aantal eitjes dat een vrouwtje kan maken. Dat is belangrijk, want clownvissen hebben beide ouders nodig om voor hun eieren te zorgen – wat niet bij alle vissoorten het geval is. Maar bij clownvissen leggen de vrouwtjes eieren op de zeebodem, en moeten het mannetje en het vrouwtje om beurten de eieren schoonmaken en bewaken. Er is dus behoefte aan een sterke koppeling; de twee vissen zijn van elkaar afhankelijk. En als je gaat paren, is het best dat het grotere individu een vrouwtje is om de eitjesproductie (en dus het nageslacht) te maximaliseren. Sperma is goedkoop om te maken, dus een klein mannetje kan genoeg sperma maken om alle eitjes van een groot vrouwtje te bevruchten. Daarom is het voor clownsvissen zinvol om van mannetjes naar vrouwtjes te gaan: het werkt voor hun specifieke paringsstrategie.”
Hardts boek Sex in the Sea legt het paringsgedrag uit van een aantal zeedieren in de oceaan. Ze verweeft pop-cultuur beelden en hedendaagse analogieën met wetenschappelijke feiten. Bijvoorbeeld: mannelijke blauwe vinvissen “getting their Barry White on” door het uitzenden van diepe baritongeluiden tijdens het zoeken naar een vrouwtje.
Wat vond ze de vreemdste geslachtsverandering bij vissen?
“Het is een gelijkspel tussen de blauwbandgrondel, die heen en weer kan flippen tussen de geslachten, en de bokkepoot papegaaivis, die op de een of andere manier bepaalt wanneer en of hij van geslacht verandert op basis van een aantal niet zo eenvoudige berekeningen. Het feit dat een vis gedurende zijn hele leven in twee richtingen van geslacht kan veranderen, was een grote verrassing voor mij – en is echt verbazingwekkend als je bedenkt hoeveel energie en werk het kost om van geslacht te veranderen.”
